i
ÖDEMELER DENGESĐ ĐSTATĐSTĐKLERĐ
TANIM VE TÜRKĐYE UYGULAMASI
TÜRKĐYE CUMHURĐYET MERKEZ BANKASI
ĐSTATĐSTĐK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Ödemeler Dengesi Müdürlüğü
i
ĐÇĐNDEKĐLER
Sayfa No
I- TANIM .........................................................................................................1
II- ĐLKELER ....................................................................................................2
1. Çift Kayıt ...............................................................................................2
2. Mülkiyet Değisimi ..................................................................................4
3. Piyasa Değeri........................................................................................4
III- STANDART SINIFLAMA...........................................................................4
1. Cari Đslemler Hesabı ...................................................................................4
a) Mal ve Hizmetler ...................................................................................4
i) Mallar.............................................................................................4
ii) Hizmetler.......................................................................................5
b) Gelirler ..................................................................................................5
c) Cari transferler ......................................................................................5
2. Sermaye ve Finans Hesapları.....................................................................6
a) Sermaye Hesabı: ..................................................................................6
b) Finans Hesapları:..................................................................................6
i) Doğrudan yatırımlar .......................................................................7
ii) Portföy yatırımları .........................................................................8
iii) Finansal Türevler .........................................................................9
iv) Diğer Yatırımlar............................................................................9
v) Rezerv varlıklar.............................................................................9
3. Net Hata ve Noksan............................................................................10
IV- TÜRKĐYE’DEKĐ UYGULAMA VE VERĐ KAYNAKLARI..........................12
1. Cari Đslemler Hesabı: ................................................................................14
a) Dıs Ticaret Dengesi: ...........................................................................14
b) Hizmetler Dengesi:..............................................................................15
i) Tasımacılık: .................................................................................15
ii) Turizm:........................................................................................15
iii) Đnsaat Hizmetleri: .......................................................................16
iv) Sigorta Hizmetleri: .....................................................................16
v) Finansal Hizmetler: .....................................................................16
ii
vi) Diğer Ticari Hizmetler: ...............................................................17
vii) Resmi Hizmetler:.......................................................................17
viii) Diğer Hizmetler: .......................................................................17
c) Gelir Dengesi: .....................................................................................17
i) Ücret Ödemeleri: .........................................................................17
ii) Yatırım Geliri:..............................................................................17
d) Cari Transferler: ..................................................................................18
i) Genel Hükümet............................................................................18
ii) Diğer Sektörler ............................................................................19
Đsçi Gelirleri:....................................................................................19
2) Sermaye ve Finans Hesapları:..................................................................19
a) Sermaye Hesabı / Göçmen Transferleri:.............................................19
b) Finans Hesapları:................................................................................19
i) Doğrudan Yatırımlar: ...................................................................19
ii) Portföy Yatırımları: ......................................................................20
iii) Diğer Yatırımlar: .........................................................................21
iv) Rezerv Varlıklar: ........................................................................23
EK : ........ ÖDEMELER DENGESĐ TÜRKĐYE UYGULAMASINA GÖRE
AYRINTILI SUNUM KALEMLERĐ ................................................................24
ÖDEMELER DENGESĐ ĐSTATĐSTĐKLERĐ
TANIM VE TÜRKĐYE UYGULAMASI
TÜRKĐYE CUMHURĐYET MERKEZ BANKASI
ĐSTATĐSTĐK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Ödemeler Dengesi Müdürlüğü
i
ĐÇĐNDEKĐLER
Sayfa No
I- TANIM .........................................................................................................1
II- ĐLKELER ....................................................................................................2
1. Çift Kayıt ...............................................................................................2
2. Mülkiyet Değisimi ..................................................................................4
3. Piyasa Değeri........................................................................................4
III- STANDART SINIFLAMA...........................................................................4
1. Cari Đslemler Hesabı ...................................................................................4
a) Mal ve Hizmetler ...................................................................................4
i) Mallar.............................................................................................4
ii) Hizmetler.......................................................................................5
b) Gelirler ..................................................................................................5
c) Cari transferler ......................................................................................5
2. Sermaye ve Finans Hesapları.....................................................................6
a) Sermaye Hesabı: ..................................................................................6
b) Finans Hesapları:..................................................................................6
i) Doğrudan yatırımlar .......................................................................7
ii) Portföy yatırımları .........................................................................8
iii) Finansal Türevler .........................................................................9
iv) Diğer Yatırımlar............................................................................9
v) Rezerv varlıklar.............................................................................9
3. Net Hata ve Noksan............................................................................10
IV- TÜRKĐYE’DEKĐ UYGULAMA VE VERĐ KAYNAKLARI..........................12
1. Cari Đslemler Hesabı: ................................................................................14
a) Dıs Ticaret Dengesi: ...........................................................................14
b) Hizmetler Dengesi:..............................................................................15
i) Tasımacılık: .................................................................................15
ii) Turizm:........................................................................................15
iii) Đnsaat Hizmetleri: .......................................................................16
iv) Sigorta Hizmetleri: .....................................................................16
v) Finansal Hizmetler: .....................................................................16
ii
vi) Diğer Ticari Hizmetler: ...............................................................17
vii) Resmi Hizmetler:.......................................................................17
viii) Diğer Hizmetler: .......................................................................17
c) Gelir Dengesi: .....................................................................................17
i) Ücret Ödemeleri: .........................................................................17
ii) Yatırım Geliri:..............................................................................17
d) Cari Transferler: ..................................................................................18
i) Genel Hükümet............................................................................18
ii) Diğer Sektörler ............................................................................19
Đsçi Gelirleri:....................................................................................19
2) Sermaye ve Finans Hesapları:..................................................................19
a) Sermaye Hesabı / Göçmen Transferleri:.............................................19
b) Finans Hesapları:................................................................................19
i) Doğrudan Yatırımlar: ...................................................................19
ii) Portföy Yatırımları: ......................................................................20
iii) Diğer Yatırımlar: .........................................................................21
iv) Rezerv Varlıklar: ........................................................................23
EK : ........ ÖDEMELER DENGESĐ TÜRKĐYE UYGULAMASINA GÖRE
AYRINTILI SUNUM KALEMLERĐ ................................................................24
1
ÖDEMELER DENGESĐ ĐSTATĐSTĐKLERĐ TANIM VE ĐLKELERĐ ĐLE
TÜRKĐYE UYGULAMASI
Ödemeler dengesi istatistiklerinin derlenmesine iliskin uluslararası
standartlar, Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) üye ülkelerine yol gösterici olarak
hazırladığı “Ödemeler Dengesi El Kitabı”nda yer almakta olup, söz konusu
standartlar ödemeler dengesi istatistiklerinin karsılastırılabilirliliğini sağlamaktadır.
Halen bu el kitaplarının besinci versiyonu uygulanmakta olup, altıncı
versiyonu üzerinde çalısmalar devam etmektedir. Bu metinde, yeralan tanım, kayıt ve
sınıflama bilgileri 5. El Kitabı temel alınarak hazırlanmıstır.
I- TANIM
Ödemeler dengesi, genis anlamıyla, bir ekonomide yerlesik kisilerin (Merkezi
hükümet, parasal otorite, bankalar, gerçek ve tüzel kisiler), diğer ekonomilerde
yerlesik kisiler (yurtdısında yerlesikler) ile belli bir dönem içinde yapmıs oldukları
ekonomik islemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiki bir
rapordur .
Ekonomik islemler,
- mal, hizmet ve gelirle ilgili islemleri,
- finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili islemleri,
- bir ekonomide yerlesik kisilerden diğer bir ekonomide yerlesik kisilere
karsılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar.
Ödemeler dengesi tanımında iki temel kavram bulunmaktadır. Bunlar
''ekonomi'' ve ''yerlesiklik''tir. ''Ekonomi'' sözcüğü bir hükümet tarafından idare
edilen coğrafi bölgeyi ifade ederken, ''yerlesikler'' deyimi ile bir ekonomide bir yıldan
fazla süre ile devamlı ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içerisinde faaliyette
olan kurum ve kisiler ifade edilmektedir.
Ödemeler dengesi istatistikleri aylık, üçer aylık, yıllık gibi belli bir dönem
aralığında yurtdısında yerlesik kisilerle gerçeklestirilen ekonomik akımları
ölçmektedir. Bu istatistikler yayınlanırken kullanılan hesap birimi, ekonominin kendi
para birimi veya uluslararası piyasalarda geçerliliği olan baska bir para birimi
2
olmaktadır. Para birimi seçiminde diğer para birimlerine göre istikrarlı olmasına dikkat
edilir.
ÖDEMELER DENGESĐ ĐSTATĐSTĐKLERĐ TANIM VE ĐLKELERĐ ĐLE
TÜRKĐYE UYGULAMASI
Ödemeler dengesi istatistiklerinin derlenmesine iliskin uluslararası
standartlar, Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) üye ülkelerine yol gösterici olarak
hazırladığı “Ödemeler Dengesi El Kitabı”nda yer almakta olup, söz konusu
standartlar ödemeler dengesi istatistiklerinin karsılastırılabilirliliğini sağlamaktadır.
Halen bu el kitaplarının besinci versiyonu uygulanmakta olup, altıncı
versiyonu üzerinde çalısmalar devam etmektedir. Bu metinde, yeralan tanım, kayıt ve
sınıflama bilgileri 5. El Kitabı temel alınarak hazırlanmıstır.
I- TANIM
Ödemeler dengesi, genis anlamıyla, bir ekonomide yerlesik kisilerin (Merkezi
hükümet, parasal otorite, bankalar, gerçek ve tüzel kisiler), diğer ekonomilerde
yerlesik kisiler (yurtdısında yerlesikler) ile belli bir dönem içinde yapmıs oldukları
ekonomik islemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiki bir
rapordur .
Ekonomik islemler,
- mal, hizmet ve gelirle ilgili islemleri,
- finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili islemleri,
- bir ekonomide yerlesik kisilerden diğer bir ekonomide yerlesik kisilere
karsılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar.
Ödemeler dengesi tanımında iki temel kavram bulunmaktadır. Bunlar
''ekonomi'' ve ''yerlesiklik''tir. ''Ekonomi'' sözcüğü bir hükümet tarafından idare
edilen coğrafi bölgeyi ifade ederken, ''yerlesikler'' deyimi ile bir ekonomide bir yıldan
fazla süre ile devamlı ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içerisinde faaliyette
olan kurum ve kisiler ifade edilmektedir.
Ödemeler dengesi istatistikleri aylık, üçer aylık, yıllık gibi belli bir dönem
aralığında yurtdısında yerlesik kisilerle gerçeklestirilen ekonomik akımları
ölçmektedir. Bu istatistikler yayınlanırken kullanılan hesap birimi, ekonominin kendi
para birimi veya uluslararası piyasalarda geçerliliği olan baska bir para birimi
2
olmaktadır. Para birimi seçiminde diğer para birimlerine göre istikrarlı olmasına dikkat
edilir.
II- ĐLKELER
1. Çift Kayıt
Ödemeler dengesinde ana ilke, her bir islemin esit değerde iki ayrı kaleme iki
kayıt ile çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmesidir. Bu kalemlerin
biri pozitif (+) isaretle gösterilen alacak kaydı, diğeri ise negatif (-) isaretle gösterilen
borç kaydıdır. Baska bir deyisle, çift kayıt muhasebe sistemine göre her ekonomik
islemin bir “Alacak” bir de “Borç” olmak üzere iki kaydı gerekmektedir.
Ödemeler dengesi istatistiklerinde;
Alacak (+) kayıtlar;
- Cari islemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ihracını
- Sermaye islemlerinde, yükümlülük artısını veya varlık azalısını
Borç (-) kayıtlar;
- Cari islemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini
- Sermaye islemlerinde, yükümlülük azalısını veya varlık artısını
gösterir.
Asağıda çift kayıt islemlerine iliskin değisik örnekler verilmistir:
i- Đhracat mal bedeli olarak ihracatçının yurtiçinde yerlesik bir banka
nezdindeki döviz tevdiat hesabına yurtdısında yerlesik ithalatçı tarafından
yurtdısından transfer edilen 100 birimlik tutarın kaydı asağıdaki gibi yapılır.
Alacak Borç
Cari Đslemler Hesabı:
Đhracat 100
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Varlıklar/ Bankaların Döviz Varlıkları 100
3
ii- Yurtdısında yerlesik bankalardan yurtiçinde yerlesik bir bankanın
sağladığı 100 birim tutarındaki sendikasyon kredisi kullanımı asağıdaki sekilde
ödemeler dengesine kaydedilir.
Alacak Borç
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Varlıklar/ Bankaların Döviz Varlıkları 100
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Yükümlülükler/Krediler 100
iii- Nakit ödeme içermeyen bazı islemler de ödemeler dengesi kayıtlarına
alınmaktadır. Örneğin, yurtiçinde yerlesik bir ithalatçının yurtdısında yerlesik
ihracatçıdan 100 birim tutarındaki malın bedelini fiili ithalden sonraki vadede ödemek
üzere mal alımı yapmasına iliskin kayıtlar asağıdadır.
Malın ithalinde:
Alacak Borç
Cari Đslemler Hesabı:
Mallar 100
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Yükümlülükler/Ticari Krediler 100
Vadede ihracatçıya malın bedelinin ödenmesinde:
Alacak Borç
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Varlıklar/Bankalar Döviz Varlıkları 100
Diğer Yatırımlar/Yükümlülükler/Ticari Krediler 100
4
2. Mülkiyet Değisimi
Çift kayıt prensibi çerçevesinde ekonomik islemlerin alacak ve borç kayıtları
mülkiyet değisiminin gerçeklestiği anda yapılır.
3. Piyasa Değeri
Ekonomik islemlerin değerlendirilmesinde piyasa fiyatları kullanılır. Piyasa
fiyatı, islemin gerçeklestiği ve alıcı ile satıcının almaya ve satmaya razı oldukları fiyat
olarak tanımlanabilir.
III- STANDART SINIFLAMA
Ödemeler dengesi istatistikleri, 5. El Kitabı’nda belirlenen iki önemli sınıflama
olan “Cari Đslemler” ile “Sermaye ve Finans” hesaplarından olusmaktadır. Özetle,
cari islemler; reel kaynaklarla (mal, hizmet, gelir) ilgili islemleri ve cari transferleri;
sermaye ve finans hesapları da reel kaynak akımlarının finansmanını (genellikle
sermaye transferi ya da finansal araçlara iliskin islemler aracılığıyla) gösterir.
1. Cari Đslemler Hesabı
Cari hesaptaki önemli kalemler asağıdaki gibidir:
a) Mal ve Hizmetler
b) Gelirler
c) Cari Transferler (Karsılıksız Transferler)
a) Mal ve Hizmetler
i) Mallar
Mallar; genel mal ticareti, islem gören mallar, onarım gören mallar, tasıtlar
için limanlarda sağlanan mallar ve parasal olmayan (ticari altın) altını kapsar.
Dıs ticaret akımları “Özel Ticaret” veya “Genel Ticaret” sistemleri
çerçevesinde belirlenmekte olup ülkelere göre değisim gösterebilmektedir. Özel
ticaret sistemi gümrüklerden giris çıkıs yapan malları kapsamakta bu nedenle, ülke
5
sınırları içerisinde yer alan serbest bölgelere sınır dısından gelen ve giden mallar
sistem dısında bırakılmaktadır. Oysa genel ticaret sistemi milli sınırlardan giren ya da
çıkan tüm malları dikkate almaktadır.
ii) Hizmetler
Hizmet ihraç ve ithaline iliskin gelir ve giderlerin kaydedildiği ana hesaptır.
Kapsamını, Tasımacılık (navlun dahil), Turizm gelir ve giderleri, Haberlesme
hizmetleri, Đnsaat hizmetleri, Sigorta hizmetleri, Finansal hizmetler, Bilgisayar ve Bilgi
hizmetleri, Patent ve Lisans Komisyonları, Ticari ve Ticaret Bağlantılı Diğer hizmetler,
Finansal Kiralama hizmetleri, Çesitli Teknik hizmetler, Kisisel, Kültürel ve Eğitsel
hizmetler ile Resmi hizmetler olusturur.
b) Gelirler
Çalısanların ücretleri, doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer
yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir. Bu kalem doğrudan
yatırımlar ile ilgili olarak hisse gelirleri, kar payları, sermayeye katılan kazançlar ile
sirketlerarası diğer yatırımlardan doğan gelir ve giderleri içermektedir. Portföy
yatırımlarında da hisse senetlerinden elde edilen gelirler (kar), tahvil ve benzeri borç
enstrümanları ile ilgili gelir ve giderleri (faiz) kapsamaktadır. Diğer yatırımlarda ise
diğer borçlanma ile ilgili gelir ve giderler (faiz) kaydedilmektedir.
c) Cari transferler
Ekonomiye mal, hizmet ya da para girisi gerçeklestiği halde, bu girisler
karsılığında kaynak transferi yapılmayan transferleri içermektedir.
Bu kalemin sektörlere göre dağılımı;
- Genel Hükümet (hibe, vb.)
- Diğer Sektörler (isçi havaleleri ve diğer transferler)
seklinde yapılmaktadır.
6
2. Sermaye ve Finans Hesapları
Bu kalem Sermaye Hesapları ve Finans Hesapları olarak iki gruba
ayrılmaktadır.
a) Sermaye Hesabı:
Bu hesap,
i) Sermaye transferleri (borcun bağıslanması, göçmen transferleri gibi)
ii) Üretilmeyen, finansal olmayan varlıklar (kara parçası gibi üretilmeyen
varlıkların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi maddi olmayan varlıklar)
olarak sınıflandırılmaktadır.
b) Finans Hesapları:
Ödemeler dengesinin diğer önemli bir bölümü de sermaye (finansman)
hareketleridir. Özel ve kamu kurulusları tarafından yapılan kısa ve uzun vadeli
uluslararası sermaye akımları bu hesapta incelenmektedir.
Uluslararası ekonomik islemlerin bir bölümünü sermaye ithal ve ihracı
olusturur. Sermaye hareketleri temel olarak, bir ülkenin dıs mali varlıkları ve
yükümlülüklerindeki değismeler ve bu değismelerin karsılıklı kayıtlarını içermektedir .
Finans Hesapları sermaye sekline göre;
i) Doğrudan yatırımlar
ii) Portföy yatırımları
iii) Finansal Türevler
iv) Diğer yatırımlar
v) Rezerv varlıklar
olarak ayrılmaktadır.
7
Bunlardan “Rezerv Varlıklar” hariç diğer kalemler, Varlık ve Yükümlülük
ayrımında,
“Doğrudan Yatırımlar” yatırımın yönüne göre;
“Portföy Yatırımları” sektör ve enstrümana göre;
“Finansal Türevler” sektörlere göre;
“Diğer Yatırımlar” ise enstrüman, sektör ve vadeye göre;
alt gruplara ayrılmaktadır.
Sektörler,
- Parasal otorite (Merkez Bankası)
- Merkezi Hükümet (Hükümet ve ona bağlı teskilatlar, mahalli idareler vb.)
- Bankalar (Kamu ve özel bankalar)
- Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluslar)
Vadeler ise,
- Vadesi 1 yıla kadar olanlar kısa vade
- Vadesi 1 yıldan uzun olanlar ise uzun vade
olarak belirlenmektedir.
i) Doğrudan yatırımlar
Doğrudan yatırım, yatırımcının yerlesiği olduğu ekonomi dısındaki bir
ekonomide yaptığı uzun vadeli yatırımı gösterir. Burada yatırımcının kurulusun
sermayesinde % 10’dan (dahil) fazla paya sahip olması veya yönetiminde söz sahibi
olması esastır.
Doğrudan yatırım kalemi, yabancı sermaye yatırımının yapıldığı ülke ve
yabancı sermayeyi getiren ülke ayrımında, Sermaye, Kârın Sermayeye Katılımı,
Diğer Sermaye olarak sınıflandırılmaktadır.
8
- Sermaye: Doğrudan yatırımcının ana merkezinin bulunduğu ekonomi
dısındaki ekonomilerde yeni bir sirket kurulması, mevcut sirketlere istirak edilmesi için
getirdiği sermayeyi,
- Kârın Sermayeye Katılımı: Doğrudan yatırımlardan elde edilen kârların
dağıtılmaksızın sermayeye ilave edilmesini,
- Diğer Sermaye: Ana sirket ile yatırım yapılan sirket arasındaki
borçlanmadan doğan yatırımları
ifade etmektedir.
ii) Portföy yatırımları
Kısaca menkul değerlere yapılan yatırımlar olarak tanımlanan portföy
yatırımları, genellikle devlet ya da özel kurulusların bono ve tahvilleri ile hisse senedi
ve diğer para piyasası araçlarını içermektedir.
Doğrudan yatırım ile portföy yatırımları arasında bazı önemli farklılıklar
vardır. En önemli fark, yabancı ülkede yapılan yatırımın yönetimi ve denetimi
konusudur. Doğrudan yatırım durumunda, sirket yönetimi ve denetiminde etkili
olunmaktadır. Oysa, portföy yatırımlarında yerlesik sirket üzerinde yönetim hakkı
veya denetim söz konusu değildir; bu yolla yerlesik sirket uluslararası piyasalardan
kaynak sağlamıs olur. Đkinci önemli fark, doğrudan yatırımlarda yatırımcının yatırım
sermayesinin yanı sıra üretim teknolojisi ve isletmecilik bilgisini de beraberinde
getirebilmesi, portföy yatırımlarında ise yabancı yatırımcının sermayeden baska bir
katkıda bulunmamasıdır.
Portföy yatırımları kalemi varlık ve yükümlülük ana baslıkları altında;
- Hisse Senetleri
- Borç Senetleri
ayrımında ve sektörel dağılımı da içerecek sekilde sınıflandırılmaktadır.
9
iii) Finansal Türevler
Finansal türevler, bir dayanak varlığın değerine bağlı ancak bu dayanak
varlıktan bağımsız olarak alım-satımı yapılan finansal araçlardır. Türev islemler, ileri
bir tarihte yapılacak alım-satımın sartlarını bugünden belirleyen ve tarafları hukuki
olarak bağlayan sözlesmeler ile gerçeklestirilir. Bu sözlesmeler ödemeler dengesi
metodolojisine göre vadeli ve opsiyon tipi sözlesmeler olmak üzere iki temel grupta
toplanır.
iv) Diğer Yatırımlar
Doğrudan yatırım, portföy yatırımları, finansal türevler ve rezerv dısında
kalan diğer tüm sermaye hareketleri bu bölümde yer almaktadır.
Portföy yatırımlarında olduğu gibi, varlık ve yükümlülük ayrımında, türlerine
ve sektörüne göre alt ayrımlar bulunmaktadır.
- Ticari krediler (vadeli mal alım veya satımı seklindeki krediler)
- Krediler (Nakit krediler)
- Döviz mevcutları ve mevduat hesapları
- Diğer varlık ve yükümlülükler
v) Rezerv varlıklar
Rezerv varlıklar,
-Parasal Altın
-Özel Çekme Hakkı (SDR)
-Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu
-Döviz Rezervleri
-Diğer Alacak Hakları
baslıklarında sınıflandırılmaktadır .
10
Parasal Altın Rezervleri: Ülkenin parasal yetkilisinin elinde tuttuğu parasal
altın rezervleridir.
Özel Çekme Hakları (SDR): IMF tarafından yaratılan ve üye ülkelerin
kotaları çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla tahsis edilen bir
uluslararası rezerv seklidir.
IMF Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Üye ülkelerin IMF'deki rezerv
pozisyonları, üye ülkelerin kredi dilimlerinden satın alıslarının toplamı olup, üye
ülkeye her an ödenebilen tutarlardır. IMF’den satın alınan tutarlar, döviz rezervlerinde
artıs, rezerv pozisyonunda azalısı göstermektedir.
Döviz Rezervleri: Döviz rezervleri, parasal otoritenin elinde tuttuğu
ödemelerde hemen kullanılabilecek yabancı paralar, menkul kıymetler ile yurtdısında
geçerli çek, poliçe, senet ve benzeri ödeme araçlarından olusmaktadır.
Diğer Alacak Hakları: Rezerv varlıklar içerisinde yukarıda sınıflananlar
dısında kalan diğer rezerv varlıklarıdır. Örneğin, bankaların elinde tuttuğu rezerv
varlıkların parasal yetkilinin kontrolüne girmesi durumunda bu baslıkta kaydedilir.
3. Net Hata ve Noksan
Ödemeler dengesinin her islemin iki ayrı isaretle (alacak ve borç kaydı)
kaydedildiği bir muhasebe sistemi olması nedeniyle, ödemeler dengesi konusu her
islem, mahiyeti itibariyle ilgili kaleme kaydedilirken, karsı kaydının da bir baska
kalemde yer alması, baska bir deyisle, her islemin esit değerde alacak ve borç
kayıtlarıyla kaydedilmesi, böylece “Cari Đslemler Hesabı”nın her zaman “Sermaye ve
Finans Hesapları” kalemine mutlak değer olarak esit olması gerekmektedir.
Ancak, uygulamada; bu teorik sonuca ulasmak her zaman mümkün
olmamaktadır. Verilerin değisik kaynaklardan elde edilmesi, değerleme, ölçme ve
kayıt zamanı farklılıkları yaratmakta; sonuç itibariyle olusan farklar Net Hata ve
Noksan (NHN) kalemine “kalıntı” seklinde yansımaktadır.
Örneğin dıs ticarete iliskin mal hareketlerinin gümrük kayıtlarından elde
edilmesine karsın ödemelerin banka kayıtlarından alınması, islemlerin karsılıklı
kayıtlarının aynı değerle kaydedilmesini zorlastırmaktadır. Gümrük kayıtlarında fatura
11
değerine göre 100 birim olarak görülen ihracat mal bedelinin, ihracatçının yurtiçinde
yerlesik bankadaki hesabına 70 birim olarak gelmesi, kalan 30 birim tutarındaki
kısmının ise yurtdısındaki bir banka nezdindeki hesabında kalması halinde, bankalar
sisteminden alınan veriler içerisinde görülmeyen 30 birimlik tutar NHN kalemine
yansımaktadır. Bu sekilde olusan NHN ancak 30 birimlik tutarın da yurda getirilmesi
halinde daha sonraki bir dönemde giderilmektedir.
NHN kaleminin varlığına neden olabilecek bir diğer örnek turizm gelir ve
giderlerinin hesaplanabilmesi için yürütülen anket çalısmaları olabilmektedir. Anket
sonucundan hesaplanan 100 birimlik turizm gelir veya gideri, banka varlıklarında 100
birimlik artıs veya azalıs olarak yansımamıssa aradaki fark NHN kaleminde
görülecektir.
Sonuç olarak denge; alacak veya borç kayıtlarının birbirine esit olmaması
sonucunda ortaya çıkan farkın “Net Hata ve Noksan - NHN” kalemine yansıması ile
gerçeklesmektedir. Diğer bir ifadeyle, NHN kalemi ayrıca hesaplanan bir kalem
olmayıp, (+) ve (-) kayıtların arasındaki farktan olusan bir kalıntıdır.
12
IV- TÜRKĐYE’DEKĐ UYGULAMA VE VERĐ KAYNAKLARI
Türkiye’nin ödemeler dengesi istatistikleri, IMF’nin tüm üye ülkeleri için
tavsiye niteliğinde öngördüğü ve önceki bölümde özetlenen uluslararası standart ve
ilkelere dayanmaktadır. 1975 yılına kadar Maliye Bakanlığı tarafından derlenen
Türkiye’nin ödemeler dengesi istatistiklerini 1975 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası derlemeye baslamıstır. 1975-1983 yılları için ana kalemler itibariyle
mevcut olan istatistikler, 1984 yılı verilerinden itibaren ekte yer alan Ayrıntılı Sunum’a
göre aylık olarak Bankamız, Đstatistik Genel Müdürlüğü, Ödemeler Dengesi
Müdürlüğü’nce yayınlanmaktadır.
Ödemeler dengesi gelismelerine iliskin istatistikler, Bankamızın
“http://www.tcmb.gov.tr” tanımlı internet adresinde, “Yayınlar/Süreli
Yayınlar/Ödemeler Dengesi Đstatistikleri ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu”
baslıkları altındaki ayrıntılı tablolarda ve yine aynı adreste bulunan Elektronik Veri
Dağıtım Sistemi içerisinde “Veriler/EVDS” baslıkları altında zaman serileri olarak yer
almaktadır. Đstatistikler, IMF’nin “Özel Veri Yayınlama Standartları” kapsamında
belirlenen takvime göre kamuoyuna aylık olarak duyurulmaktadır. “Yayınlar/Süreli
Yayınlar/Ödemeler Dengesi Đstatistikleri ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu”
baslıkları altında mevcut olan “Yayınlama Takvimleri” Türkiye Đstatistik Kurumu
(TÜĐK)’in “http://www.tuik.gov.tr/TURCAT/SDDS/sdds-tr.htm” adresinde de
bulunmaktadır.
“Ödemeler Dengesi Đstatistikleri Tanım ve Đlkeleri ile Türkiye Uygulaması”
Raporuna ise Bankamız internet sitesindeki “Yayınlar/Süreli Yayınlar/Ödemeler
Dengesi Đstatistikleri ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu” veya “Đslevsel Bilgiler”
baslıklarından erisilebilir.
Ödemeler dengesi istatistiklerinin baslıca kaynaklarını;
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Türkiye’de yerlesik
bankaların dövizli islem raporları,
Türkiye Đstatistik Kurumu (TÜĐK) tarafından yayınlanan dıs ticaret
istatistikleri,
13
TÜĐK’ten sağlanan mal ticaretine iliskin navlun ve sigorta gelir ve
giderleri,
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, TÜĐK, Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası tarafından yürütülen anketler,
Kuruluslardan doğrudan sağlanan veriler,
Yurtdısında yerlesik kisilerin portföy yatırımlarına iliskin olarak
saklama hizmeti veren bankalardan sağlanan stok veriler,
Doğrudan yatırım anketleri,
Yazılı ve görsel basın,
olusturmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Türkiye’de yerlesik bankaların dövizli
islem kayıtları, islem mahiyetlerine göre belirlenen yaklasık 600 istatistik kod esas
alınarak aylık olarak elektronik ortamda raporlanmaktadır. Bu kaynak, çoğunlukla
Finans Hesaplarının derlenmesinde kullanılmaktadır.
Cari Đslemler Hesabı’nda yeralan önemli kalemlerin veri kaynağı TÜĐK’tir.
TÜĐK tarafından derlenen ihracat ve ithalat verileri dıs ticaret rakamlarını
olusturmakta, ayrıca, ihracat ve ithalatın ödeme sekillerinden ticari kredilerin
belirlenmesinde yararlanılmaktadır. Mal ticaretine iliskin navlun ve sigorta bedelleri
yine TÜĐK tarafından aylık olarak gerçeklestirilen çalısmadan sağlanmaktadır. Bavul
ticareti ile turizm gelir ve giderleri TÜĐK tarafından yürütülen anketlerden elde
edilmektedir.
Ülkemizde yayınlanan ödemeler dengesi istatistikleri ayrıntılı sunum
kalemleri ile bu kalemlerin derlenme yöntemleri asağıda açıklanmaktadır. Görüleceği
üzere, Ayrıntılı Sunum’da, standart kalemlerde bulunmayan bazı kalemlere (Bavul
Ticareti gibi) yer verilmistir. Bu farklılasma, islemin tasıdığı önem veya ülkeye özgü
olması açısından ortaya çıkmaktadır. Bu tür gösterimler diğer ülke istatistiklerinde de
olabilmektedir. Örneğin, petrol ihracatçısı ülkelerin bu kaleme iliskin ayrıntıyı da
istatistiklerinde açıklamaları gibi.
14
1. Cari Đslemler Hesabı:
a) Dıs Ticaret Dengesi:
Dıs Ticaret Dengesi yurt içinde yerlesik kisiler ile yurtdısında yerlesik kisiler
arasında gerçeklestirilen, gümrüklerden geçen mal ihracat ve ithalatını içermektedir.
Dıs ticaret verileri için TÜĐK tarafından yayımlanan “Özel Ticaret” sistemine göre
saptanan dıs ticaret istatistikleri, uyarlama kalemi aracılığıyla, TÜĐK’ten ayrıca temin
edilen serbest bölge verileriyle “Genel Ticaret” sistemine dönüstürülmektedir. Malların
gümrükten geçisleri sırasında kayıt altına alınması, kayıt zamanı açısından ödemeler
dengesi istatistiklerinin mülkiyet değisimi ilkesiyle de uyumlu olmaktadır.
TÜĐK tarafından ihracat verileri f.o.b. (sigorta ve navlun hariç mal bedeli),
ithalat verileri ise c.i.f (sigorta ve navlun dahil mal bedeli) bazda parasal olmayan altın
ticaretini de içermek üzere yayımlanmaktadır. Đhracat ve ithalat rakamlarının içindeki
altın verileri ve ihracat rakamlarının içindeki limanlarda sağlanan yakıt ve kumanya
verileri, “Uyarlama: Diğer Mallar” kalemlerinde; c.i.f. olarak değerlendirilen ithalat
rakamlarının içindeki navlun ve sigorta ise “Uyarlama: Navlun ve Sigorta” kaleminde
gösterilerek düsülmektedir. Böylece altın verileri ile limanlarda sağlanan mallar
verileri ayrı bir yerde gösterilmek üzere sırasıyla “Parasal Olmayan Altın” ve
“Limanlarda Sağlanan Mallar” kalemlerine aktarılmakta; c.i.f. değerde yayınlanan
ithalat verileri ise f.o.b. değere dönüstürülerek sadece mal bedelini yansıtmaktadır.
Ayrıca, geçici ithalat kapsamında “Finansal Kiralama” yoluyla yapılan ithalat bedelleri,
Cari Đslemler Hesabı altında “Genel Mal Ticareti / Đthalat f.o.b. / Uyarlama: Diğer
Mallar” kalemine, karsılık kalemi de Finansal Hesaplar altında “Diğer Yatırımlar /
Yükümlülükler / Krediler / Diğer Sektör” kalemine kredi kullanımı olarak ilave
edilmektedir.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra kurulan ülkelerden ve son yıllarda
Doğu Avrupa ülkelerinden gelen yabancı ziyaretçilerin yurtdısında satmak üzere
ülkemizden satın aldıkları ve yolcu beraberi olarak tanımlanan mallar dıs ticaret
istatistikleri içerisinde yer almamaktadır. Türkiye için önemli bir döviz kaynağı haline
gelen ve “Bavul Ticareti” olarak adlandırılan bu ihracatın değeri, TÜĐK tarafından
bavul ticaretini yapan kisilerin çıkıs yaptığı kara, hava ve deniz gümrük kapılarında,
üçer aylık dönemlerde gerçeklestirilen “Bavul Ticareti Anketi” yoluyla saptanmaktadır.
15
b) Hizmetler Dengesi:
i) Tasımacılık:
Tasımacılık, mal ticaretine iliskin tasımacılık verilerini içeren “Navlun” kalemi
ile uluslararası yolcu ve bagaj tasımacılık islemlerini içeren “Diğer Tasımacılık”
kaleminden olusmaktadır.
Navlun hizmeti bir ekonomide yerlesik kisiler tarafından verildiği gibi
yurtdısında yerlesik kisiler tarafından da sağlanabilmektedir. Ancak ödemeler dengesi
istatistiklerinde yeralan navlun hizmetlerinde, ihracat malları için yurtiçinde yerlesik
kisilerce gerçeklestirilen tasıma bedelleri gelir olarak; ithalat mallarında ise
yurtdısında yerlesik kisilerce gerçeklestirilen tasıma bedelleri gider olarak kaydedilir.
Söz konusu veriler, TÜĐK tarafından aylık olarak yapılan çalısmayla gümrük
beyanname formlarıyla birlikte düzenlenen faturalardan elde edilen bilgiler
çerçevesinde hesaplanmaktadır.
Diğer tasımacılık kalemi ise tasımacılık sirketlerinden sağlanan bilgilerden
elde edilmektedir.
ii) Turizm:
Turizm gelirleri, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, TÜĐK ve Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası’nın ortak çalısması kapsamında, TÜĐK tarafından yürütülen “Çıkıs
Yapan Ziyaretçiler Anketi”nden elde edilmektedir. Anket çalısmasında ülkemizi
ziyaret ederek yurtdısına çıkıs yapan yabancılar ile ödemeler dengesi metodolojisi
çerçevesinde yurtdısında yerlesik sayılan vatandaslarımızın ülkemizde yaptıkları
turizm harcamalarının saptanması amaçlanmaktadır.
Anketler, çıkıs yollarına göre hudut kapılarında milliyet bazında üçer aylık
dönemleri kapsayacak sekilde yılda dört dönem olmak üzere yapılmaktadır.
Anket sonucunda yabancı ziyaretçiler için milliyet bazında, geceleme
yapanlar ile günübirlikçiler ayrımlarına göre ve turla gelenlerin tura ödedikleri
bedellerin Türkiye’de kalan kısımları da değerlendirilerek elde edilen ortalama
16
harcamalar; ilgili döneme ait Emniyet Genel Müdürlüğü kayıtlarından sağlanan kisi
sayılarıyla genisletilmektedir.
Aynı sekilde, yurtdısında yerlesik vatandaslarımızın anketten elde edilen
ortalama harcamaları, kisi sayısının saptanması için gerçeklestirilen anket sonuçları
ile genisletilmektedir.
Turizm giderleri ise yine TÜĐK tarafından yürütülmekte olan “Vatandas Giris
Anketi” sonuçlarından elde edilmektedir. Üçer aylık dönemler itibariyle yapılan anket
çalısmasında, yurtdısı ülkeleri ziyaret edip ülkemize giris yapan yurtiçinde yerlesik
kisilerin yurtdısında yaptıkları harcamaların saptanması amaçlanmaktadır.
iii) Đnsaat Hizmetleri:
Yurtiçinde yerlesik insaat sirketlerinin yurtdısında gerçeklestirdikleri insaat
hizmetlerine iliskin gelirler banka raporlarından elde edilmektedir.
iv) Sigorta Hizmetleri:
Navlun sigortası dısında yurtdısında yerlesik kisilerle gerçeklestirilen diğer
sigorta ve reasürans islemlerine iliskin veriler, Türkiye’de yerlesik sigorta ve
reasürans sirketlerinden doğrudan elde edilmektedir. Navlun sigortası ise - yine
navlun hesaplamasında olduğu gibi - TÜĐK tarafından aylık olarak yapılan çalısmayla
gümrük beyanname formlarıyla birlikte düzenlenen faturalardan elde edilen bilgiler
çerçevesinde hesaplanmaktadır
v) Finansal Hizmetler:
Finansal hizmetler yerlesikler ile yerlesik olmayanlar arasında
gerçeklestirilen, sigortacılık kurulusları ve emeklilik fonları hariç finansal aracılık ve
yardımcı hizmetleri kapsamaktadır. Yurtiçinde yerlesik bankaların finansal hizmet
islemler nedeniyle yurtdısında yerlesik kisilerden aldığı veya ödediği komisyon ve
benzeri gelir ve giderler bu kalemde yeralmaktadır. Veriler banka raporlarından elde
edilmektedir.
17
vi) Diğer Ticari Hizmetler:
Yurtdısında yerlesik kisilerle gerçeklestirilen mal ticareti nedeniyle sağlanan
veya ödenen komisyon ve benzeri gelir ve giderler bu kaleme kaydedilmektedir.
Veriler banka raporlarından elde edilmektedir. Ek olarak, “Hukuk Hizmetleri” gelir
kalemi yurtdısı yerlesiklere hukuk hizmeti veren firmalardan elde edilmektedir.
vii) Resmi Hizmetler:
Diplomatik, hükümet dıs teskilat hizmet gelir ve giderleri bu kalemde
yeralmaktadır. Elçilikler ve Konsolosluklar’a iliskin veriler idari kayıtlardan, diğer
veriler ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarından elde
edilmektedir.
viii) Diğer Hizmetler:
Yukarıda sayılanlar dısındaki hizmet gelir ve giderleri bu kaleme
kaydedilmektedir. Bunlar arasında posta ve kurye, telekomünikasyon, haber ajansı
hizmetleri, telif hakkı ve lisans ücretleri, imtiyaz haklarına iliskin hizmetler
yeralmaktadır. Telekomünikasyon ve haber ajansları hizmetleri verileri ilgili
sirketlerden, diğer veriler ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka
raporlarından elde edilmektedir.
c) Gelir Dengesi:
i) Ücret Ödemeleri:
Bu kalemde, Türkiye’de çalısmakta olan yabancıların elde ettikleri ücretler
kaydedilmektedir. Ücret ödemeleri verisi, T.C. Çalısma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
tarafından çalısma izni verilen yabancı sayısı esas alınarak hesaplanmaktadır.
ii) Yatırım Geliri:
Doğrudan Yatırımlar:
Bu kaleme yurtdısında yapılan doğrudan yatırımlardan elde edilen karlar
“Gelir” olarak, yurtiçinde yapılan doğrudan yatırımlar nedeniyle yurtdısına yapılan kar
18
transferleri “Gider” olarak kaydedilmektedir. “Gider” kaleminde dağıtılan karların
yanısıra karın sermayeye katılımı da yeralmaktadır. Dağıtılan karlar banka
raporlarından; sermayeye katılan dağıtılmayan karlar ise yıllık olarak yapılan
“Doğrudan Yatırım Anketi”nden elde edilmektedir.
Portföy Yatırımları:
Portföy yatırım geliri, doğrudan yatırım amacı dısında gerçeklestirilen hisse
ile tahvil ve bono seklindeki borç senetleri yatırımlarının gelirlerinden olusmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve bankaların sahip oldukları menkul kıymetlerin
kar ve zararları, kisilerin yurtdısında ihraç edilmis menkul kıymet varlıklarına iliskin
gelirleri ile Hazine Müstesarlığı ve bankaların yurtdısında ihraç ettikleri menkul
kıymetlere iliskin giderler bu kaleme kaydedilmektedir. Bu veriler, Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası ve banka raporlarından elde edilmektedir.
Diğer Yatırımlar:
Mevduat, kredi ve ticari kredilere ait faiz gelir ve giderleridir. Veri kaynağı,
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve bankaların ayrıntılı raporlarıdır.
d) Cari Transferler:
“Cari Transferler”, “Genel Hükümet” ve “Diğer Sektörler” kalemlerinden
olusmaktadır.
i) Genel Hükümet
Bu kalemde, ülkelerarası hibeler, yabancı ve Türk elçilik ve
konsolosluklarının yaptıkları islemler nedeniyle sağladıkları gelirler, yurtdısında
yerlesik vatandaslarımızın bedelli askerlik için ödediği tutarlar izlenmektedir. Bu
veriler, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarından elde
edilmektedir.
19
ii) Diğer Sektörler
Đsçi Gelirleri:
Yurtdısında yerlesik vatandaslarımız tarafından Türkiye’deki bankalar
aracılığıyla yakınlarına havale olarak gönderilen Türk lirası karsılığı alısı yapılan
tutarlardan olusmaktadır. Bankalar nezdindeki hesaplarına gönderdikleri tutarlar ise
“Finans Hesapları” altında “Mevduatlar” kalemine kaydedilmektedir. Bu veriler banka
raporlarından elde edilmektedir.
Diğer Transferler:
Sigorta hizmetlerine kaydedilen sigorta islemlerinden elde edilen prim ve
tazminatlar ile ödenen prim ve tazminatların netlestirilmesinden olusan veriler bu
kaleme kaydedilmektedir.
2) Sermaye ve Finans Hesapları:
a) Sermaye Hesabı / Göçmen Transferleri:
Bir baska ülkeden ülkemize göç eden kisilerin yurtdısındaki varlıklarının
ülkemize aktarımına iliskin tutarları içermekte olup veri kaynağı olarak resmi kayıtlar
kullanılmaktadır.
b) Finans Hesapları:
i) Doğrudan Yatırımlar:
Bir ekonomide yerlesik bir kurulusun bir baska ekonomide yerlesik bir sirkette
uzun vadeli ve kalıcı yatırım yapmak, yönetiminde söz sahibi olmak amacıyla, sirket
hisselerinin yüzde 10’unu asan miktarda yaptığı yatırımdır.
Yurtdısında Doğrudan Yatırımlar:
Yurtiçinde yerlesik kisilerin, yurtdısında yerlesik bir sirket kurmak, kurulmus
bir sirkete ortak olmak, sube açmak yoluyla doğrudan yatırım amacıyla yaptıkları
yatırımlar ile bu yatırımların tasfiyesi ve yurtdısında gayrımenkul alımları bu kalemde
20
izlenmektedir. Bu veriler islem bazında, yatırımın yapıldığı ülke, sektör ve kurulus
bilgilerini de içerir sekilde banka raporlarından elde edilmektedir.
Yurtiçinde Doğrudan Yatırımlar:
Sermaye: Yurtdısında yerlesik kisilerin, Türkiye’de yerlesik bir sirket kurmak,
kurulmus bir sirkete ortak olmak, sube açmak yoluyla doğrudan yatırım amacıyla
Türkiye’ye getirdikleri sermaye tutarları ile karların sermayeye katılımı “Sermaye”
kalemini olusturmaktadır. Bu veriler; banka raporları, “Doğrudan Yatırım Anketi”,
Hazine Müstesarlığı kayıtlarından sağlanan nakdi ve ayni sermayeye iliskin aylık
veriler ile Đstanbul Menkul Kıymetler Borsası Günlük Bültenleri ve basına yansıyan
haberlerden derlenmektedir.
Diğer sermaye: Doğrudan yatırım yapan kurulusun yatırım yaptığı kurulusa
sağladığı kredilerin kullanımları ile geri ödemelerinden olusmaktadır. Veri kaynağı,
özel sektörün yurtdısından kullandığı kredilerin kredi bazında ayrıntısına iliskin banka
raporlarıdır.
Gayrimenkul: Yurtdısında yerlesik kisilerin Türkiye’de alım satımını
yaptıkları gayrımenkul bedellerini göstermektedir. Veri kaynağı, Tapu Kadastro Genel
Müdürlüğü’nün, alım satımı yapılan gayrımenkullerin ülke ayrımında sayılarına iliskin
kayıtları ile TÜĐK tarafından gerçeklestirilen “Ziyaretçiler Gelir Anketi” çerçevesinde
hesaplanan birim fiyatlardır.
ii) Portföy Yatırımları:
Portföy yatırımları bilesenleri, yabancı sermaye yatırımları ve rezerv varlıklar
kapsamı dısındaki hisse senetleri ve borç senetleridir.
Varlıklar: Bu kalem yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında alım satımını
yaptıkları menkul kıymetleri kapsamaktadır. Verilere alım vaadiyle satım islemleri ile
yurtiçinde yerlesik kisilerin (örneğin Hazine Müstesarlığı) yurtdısı piyasalarda ihraç
ettiği menkul kıymetlerden alım ve satımları da dahildir. Sektörel ayrımı da yapılan bu
verinin kaynağı banka raporlarıdır.
Yükümlülükler: Yurtdısında yerlesik kisilerin yurtiçi borsalarda alım satımını
yaptıkları hisse ve Devlet Đç Borçlanma Senetleri (DĐBS), yurtiçinde yerlesik kisilerin
21
yurtdısı piyasalarda tahvil ihracı yoluyla sağladığı borçlanma (örneğin Hazine
Müstesarlığının ihraç ettiği Eurobond’lar) bu kalemde izlenmektedir. Tahvil
ihraçlarının veri kaynağı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarıdır.
Hisse senetleri ve DĐBS verileri saklama hizmeti veren bankaların raporlarından,
menkul kıymet bazında, stok değer değisimlerinin kur ve fiyat değisimlerinden
arındırılması yoluyla hesaplanmaktadır.
iii) Diğer Yatırımlar:
Diğer yatırımlar; doğrudan yatırım, portföy yatırımları ya da rezerv varlık
dısında kalan tüm finansal islemleri içermektedir.
Varlıklar: Yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında yerlesik kisilere açtığı ticari
ve nakit krediler, bankaların yurtdısı muhabirleri nezdindeki döviz varlıkları bu
kalemde izlenmektedir.
Ticari Krediler; yurtiçinde yerlesik ihracatçıların yurtdısında
yerlesik ithalatçılara yaptıkları vadeli mal satısları (Verilen Kredi) ile bu satısların
vadelerinde tahsil edilen bedellerinden olusmaktadır. Verilen krediler için veri
kaynağı; TÜĐK tarafından derlenen ihracatın vadeli ödeme sekilleridir. Ödemeler;
ödeme vadelerine iliskin olarak ihracatçı firmalarla gerçeklestirilen anket sonuçlarına
göre belirlenen vadelerde, hareketli ortalamalar yoluyla hesaplanmaktadır.
Krediler; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ile bankaların
yurtdısına açtıkları krediler ile bankaların muhabir iliskileri olmayan bankalara
yaptıkları plasmanlardan olusmaktadır. Veri kaynağı Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası ve banka raporlarıdır.
Bankaların Döviz Varlıkları; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
haricindeki bankaların yurtdısı muhabirleri nezdindeki döviz hesaplarındaki
değisimlerini göstermektedir. Döviz hesaplarındaki değisim, gerek yurtdısında
yerlesik gerek yurtiçinde yerlesik kisilerle döviz üzerinden gerçeklestirilen islemlerin
tümünü yansıtmaktadır. Veri kaynağı banka raporlarıdır.
Diğer Varlıklar; yabancı para üzerinden nakit alısverisin yoğun
olarak yapıldığı bavul ticareti nedeniyle, yurtiçinde yerlesik kisilerin kasalarında
22
bulundurdukları bankacılık sistemi kayıtlarına girmeyen tutarlardır. 2004 yılından
itibaren sıfır kabul edilen bu verinin geçmis yıllar için kaynağı bavul ticareti nedeniyle
yapılan arastırmalardır.
Yükümlülükler: Yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında yerlesik kisilerden
sağladıkları ticari ve nakit krediler ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve
bankalar nezdinde yurtdısı yerlesik kisiler adına açılan döviz hesapları bu kalemde
izlenmektedir.
Ticari Krediler; yurtdısında yerlesik ihracatçıların yurtiçinde
yerlesik ithalatçılara yaptıkları mal satısları (kullanılan kredi) ile bu satısların
vadelerinde yapılan ödemelerini (kredi ödemesini) içermektedir. Veri kaynağı,
kullanımlar için; TÜĐK tarafından derlenen mal mukabili ödeme sekline göre ithalat
tutarı ile bankalar raporlarından elde edilen diğer vadeli ödeme sekillerine göre
ithalattır. Ödemeler, ithalatçı firmalar nezdinde ödeme vadelerine iliskin olarak
gerçeklestirilen anket sonuçlarına göre belirlenen vadelerde, hareketli ortalamalar
yoluyla hesaplanmaktadır.
Krediler; yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında yerlesik kisilerden
sağladığı nakit kredilerin (Uluslararası Para Fonu tarafından sağlananlar dahil) borçlu
sektörlere ve vadelerine göre dağılımını göstermektedir. Veri kaynağı Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarıdır.
Ayrıca, yurtdısından sağlanan kısa vadeli krediler ile özel sektör
tarafından sağlanan uzun vadeli ticari ve nakit krediler, banka raporlarından islem
bazında ayrıntılı olarak takip edilmekte ve dıs borç istatistiklerine stok veri
üretilmektedir.
Mevduatlar; yurtdısında yerlesik kisilerin Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası ve bankalar nezdindeki mevduatları bu kalemde yeralmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdindeki mevduatlar, yurtdısında yerlesik
vatandaslarımıza ait Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları ile Süper Döviz
Hesaplarının değisimlerinden olusmakta, bankalardaki mevduatlar ise, yurtdısında
yerlesik kisi ve kuruluslar ile bankaların mevduatlarına iliskin değisimi yansıtmaktadır.
Veri kaynakları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarıdır.
23
Geçici ithalat kapsamında yapılan ve dıs ticaret istatistiklerinde yer almayan
“Finansal Kiralama” yoluyla yapılan ithalat bedelleri, Cari Đslemler Hesabı altında
“Genel Mal Ticareti / Đthalat f.o.b. / Uyarlama: Diğer Mallar” kalemine, karsılık kalemi
de Finansal Hesaplar altında “Diğer Yatırımlar / Yükümlülükler / Krediler / Diğer
Sektör” kalemine kredi kullanımı olarak ilave edilmektedir.
iv) Rezerv Varlıklar:
Uluslararası Para Fonu Nezdindeki Varlıklar: IMF nezdindeki
rezerv varlıklardaki değisimi yansıtmakta olup en son yapılan kota değisimi 1999
yılında gerçeklesmistir. Veri kaynağı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
raporlarıdır.
Resmi Rezervler: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yurtdısı
muhabir mevcutlarındaki değisim ile portföy yönetimi amacıyla alım satımını yaptığı
menkul kıymetlerden olusmaktadır. Rezervlerdeki değisim, gerek yurtdısında yerlesik
kisilerle gerek yurtiçinde yerlesik kisilerle döviz üzerinden gerçeklestirilen islemlerin
tümünü yansıtmaktadır. Veri kaynağı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
raporlarıdır.
24
EK :
ÖDEMELER DENGESĐ TÜRKĐYE UYGULAMASINA GÖRE AYRINTILI
SUNUM KALEMLERĐ
I. CARĐ ĐSLEMLER HESABI
A. DIS TĐCARET DENGESĐ
1. Genel Mal Ticareti
1.1. Đhracat f.o.b.
1.1.1. Đhracat f.o.b.
1.1.2. Bavul Ticareti
1.1.3. Uyarlama: Diğer Mallar
1.2. Đthalat f.o.b.
1.2.1. Đthalat c.i.f.
1.2.2. Uyarlama: Navlun ve Sigorta
1.2.3. Uyarlama: Diğer Mallar
2. Parasal Olmayan Altın
3. Limanlarda Sağlanan Mallar
B. HĐZMETLER DENGESĐ
1. Tasımacılık
1.1. Navlun
1.2. Diğer Tasımacılık
2. Turizm
3. Đnsaat Hizmetleri
4. Sigorta Hizmetleri
5. Finansal Hizmetler
6. Diğer Ticari Hizmetler
7. Resmi Hizmetler
8. Diğer Hizmetler
C. GELĐR DENGESĐ
1. Ücret Ödemeleri
2. Yatırım Geliri
2.1. Doğrudan Yatırımlar
2.2. Portföy Yatırımları
2.3. Diğer Yatrımlar
25
2.3.1. Faiz Geliri
2.3.2. Faiz Gideri
2.3.2.1. Uzun Vade
2.3.2.1.1. Merkez Bankası
2.3.2.1.2. Genel Hükümet
2.3.2.1.3. Bankalar
2.3.2.1.4. Diğer Sektörler
2.3.2.2. Kısa Vade
D. CARĐ TRANSFERLER
1. Genel Hükümet
2. Diğer Sektörler
2.1. Đsçi Gelirleri
2.2. Diğer Transferler
II. SERMAYE VE FĐNANS HESAPLARI
A. SERMAYE HESABI
1. Göçmen Transferleri
B. FĐNANS HESAPLARI
1. Doğrudan Yatırımlar
1.1. Yurtdısında
1.2. Yurtiçinde
1.2.1. Sermaye
1.2.2. Diğer Sermaye (Net)
1.2.3. Gayrimenkul (Net)
2. Portföy Yatırımları
2.1. Varlıklar
2.1.1. Genel Hükümet
2.1.2. Bankalar
2.1.3. Diğer Sektörler
2.2. Yükümlülükler
2.2.1. Hisse Senetleri
2.2.2. Borç Senetleri
2.2.2.1. Merkez Bankası
26
2.2.2.2. Genel Hükümet
2.2.2.2.1. Yurtiçi
2.2.2.2.2. Yurtdısı
2.2.2.2.2.1. Borçlanma
2.2.2.2.2.2. Geri Ödeme
2.2.2.3. Bankalar
3. Diğer Yatırımlar
3.1. Varlıklar
3.1.1. Ticari Krediler
3.1.1.1. Verilen Krediler
3.1.1.2. Geri Ödeme
3.1.2. Krediler
3.1.2.1. Merkez Bankası
3.1.2.2. Bankalar
3.1.3. Bankaların Döviz Varlıkları
3.1.4. Diğer Varlıklar
3.1.4.1. Merkez Bankası
3.1.4.2. Diğer Sektörler
3.2. Yükümlülükler
3.2.1. Ticari Krediler
3.2.1.1. Uzun Vade
3.2.1.1.1. Kullanım
3.2.1.1.2. Geri Ödeme
3.2.1.2. Kısa Vade
3.2.1.2.1. Kullanım
3.2.1.2.2. Geri Ödeme
3.2.2. Krediler
3.2.2.1. Merkez Bankası
3.2.2.1.1. Uluslararası Para Fonu Kredileri
3.2.2.1.1.1. Kullanım
3.2.2.1.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.1.2. Uzun Vade
3.2.2.1.2.1. Kullanım
3.2.2.1.2.2. Geri Ödeme
3.2.2.1.3. Kısa Vade
27
3.2.2.2. Genel Hükümet
3.2.2.2.1. Uluslararası Para Fonu Kredileri
3.2.2.2.1.1. Kullanım
3.2.2.2.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.2.2. Uzun Vade
3.2.2.2.2.1. Kullanım
3.2.2.2.2.2. Geri Ödeme
3.2.2.2.3. Kısa Vade
3.2.2.3. Bankalar
3.2.2.3.1. Uzun Vade
3.2.2.3.1.1. Kullanım
3.2.2.3.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.3.2. Kısa Vade
3.2.2.4. Diğer Sektörler
3.2.2.4.1. Uzun Vade
3.2.2.4.1.1. Kullanım
3.2.2.4.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.4.2. Kısa Vade
3.2.3. Mevduatlar
3.2.3.1. Merkez Bankası
3.2.3.1.1. Uzun Vade
3.2.3.1.2. Kısa Vade
3.2.3.2. Bankalar
3.2.3.2.1. Uzun Vade
3.2.3.2.2. Kısa Vade
3.2.4. Diğer Yükümlülükler
4. Rezerv Varlıklar
4.1. Uluslararası Para Fonu Nezdindeki Varlıklar
4.2. Resmi Rezervler
4.2.1. Döviz Varlıkları
4.2.2. Menkul Kıymetler
III. NET HATA VE NOKSAN
1. Çift Kayıt
Ödemeler dengesinde ana ilke, her bir islemin esit değerde iki ayrı kaleme iki
kayıt ile çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmesidir. Bu kalemlerin
biri pozitif (+) isaretle gösterilen alacak kaydı, diğeri ise negatif (-) isaretle gösterilen
borç kaydıdır. Baska bir deyisle, çift kayıt muhasebe sistemine göre her ekonomik
islemin bir “Alacak” bir de “Borç” olmak üzere iki kaydı gerekmektedir.
Ödemeler dengesi istatistiklerinde;
Alacak (+) kayıtlar;
- Cari islemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ihracını
- Sermaye islemlerinde, yükümlülük artısını veya varlık azalısını
Borç (-) kayıtlar;
- Cari islemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini
- Sermaye islemlerinde, yükümlülük azalısını veya varlık artısını
gösterir.
Asağıda çift kayıt islemlerine iliskin değisik örnekler verilmistir:
i- Đhracat mal bedeli olarak ihracatçının yurtiçinde yerlesik bir banka
nezdindeki döviz tevdiat hesabına yurtdısında yerlesik ithalatçı tarafından
yurtdısından transfer edilen 100 birimlik tutarın kaydı asağıdaki gibi yapılır.
Alacak Borç
Cari Đslemler Hesabı:
Đhracat 100
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Varlıklar/ Bankaların Döviz Varlıkları 100
3
ii- Yurtdısında yerlesik bankalardan yurtiçinde yerlesik bir bankanın
sağladığı 100 birim tutarındaki sendikasyon kredisi kullanımı asağıdaki sekilde
ödemeler dengesine kaydedilir.
Alacak Borç
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Varlıklar/ Bankaların Döviz Varlıkları 100
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Yükümlülükler/Krediler 100
iii- Nakit ödeme içermeyen bazı islemler de ödemeler dengesi kayıtlarına
alınmaktadır. Örneğin, yurtiçinde yerlesik bir ithalatçının yurtdısında yerlesik
ihracatçıdan 100 birim tutarındaki malın bedelini fiili ithalden sonraki vadede ödemek
üzere mal alımı yapmasına iliskin kayıtlar asağıdadır.
Malın ithalinde:
Alacak Borç
Cari Đslemler Hesabı:
Mallar 100
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Yükümlülükler/Ticari Krediler 100
Vadede ihracatçıya malın bedelinin ödenmesinde:
Alacak Borç
Sermaye ve Finans Hesapları:
Diğer Yatırımlar/Varlıklar/Bankalar Döviz Varlıkları 100
Diğer Yatırımlar/Yükümlülükler/Ticari Krediler 100
4
2. Mülkiyet Değisimi
Çift kayıt prensibi çerçevesinde ekonomik islemlerin alacak ve borç kayıtları
mülkiyet değisiminin gerçeklestiği anda yapılır.
3. Piyasa Değeri
Ekonomik islemlerin değerlendirilmesinde piyasa fiyatları kullanılır. Piyasa
fiyatı, islemin gerçeklestiği ve alıcı ile satıcının almaya ve satmaya razı oldukları fiyat
olarak tanımlanabilir.
III- STANDART SINIFLAMA
Ödemeler dengesi istatistikleri, 5. El Kitabı’nda belirlenen iki önemli sınıflama
olan “Cari Đslemler” ile “Sermaye ve Finans” hesaplarından olusmaktadır. Özetle,
cari islemler; reel kaynaklarla (mal, hizmet, gelir) ilgili islemleri ve cari transferleri;
sermaye ve finans hesapları da reel kaynak akımlarının finansmanını (genellikle
sermaye transferi ya da finansal araçlara iliskin islemler aracılığıyla) gösterir.
1. Cari Đslemler Hesabı
Cari hesaptaki önemli kalemler asağıdaki gibidir:
a) Mal ve Hizmetler
b) Gelirler
c) Cari Transferler (Karsılıksız Transferler)
a) Mal ve Hizmetler
i) Mallar
Mallar; genel mal ticareti, islem gören mallar, onarım gören mallar, tasıtlar
için limanlarda sağlanan mallar ve parasal olmayan (ticari altın) altını kapsar.
Dıs ticaret akımları “Özel Ticaret” veya “Genel Ticaret” sistemleri
çerçevesinde belirlenmekte olup ülkelere göre değisim gösterebilmektedir. Özel
ticaret sistemi gümrüklerden giris çıkıs yapan malları kapsamakta bu nedenle, ülke
5
sınırları içerisinde yer alan serbest bölgelere sınır dısından gelen ve giden mallar
sistem dısında bırakılmaktadır. Oysa genel ticaret sistemi milli sınırlardan giren ya da
çıkan tüm malları dikkate almaktadır.
ii) Hizmetler
Hizmet ihraç ve ithaline iliskin gelir ve giderlerin kaydedildiği ana hesaptır.
Kapsamını, Tasımacılık (navlun dahil), Turizm gelir ve giderleri, Haberlesme
hizmetleri, Đnsaat hizmetleri, Sigorta hizmetleri, Finansal hizmetler, Bilgisayar ve Bilgi
hizmetleri, Patent ve Lisans Komisyonları, Ticari ve Ticaret Bağlantılı Diğer hizmetler,
Finansal Kiralama hizmetleri, Çesitli Teknik hizmetler, Kisisel, Kültürel ve Eğitsel
hizmetler ile Resmi hizmetler olusturur.
b) Gelirler
Çalısanların ücretleri, doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer
yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir. Bu kalem doğrudan
yatırımlar ile ilgili olarak hisse gelirleri, kar payları, sermayeye katılan kazançlar ile
sirketlerarası diğer yatırımlardan doğan gelir ve giderleri içermektedir. Portföy
yatırımlarında da hisse senetlerinden elde edilen gelirler (kar), tahvil ve benzeri borç
enstrümanları ile ilgili gelir ve giderleri (faiz) kapsamaktadır. Diğer yatırımlarda ise
diğer borçlanma ile ilgili gelir ve giderler (faiz) kaydedilmektedir.
c) Cari transferler
Ekonomiye mal, hizmet ya da para girisi gerçeklestiği halde, bu girisler
karsılığında kaynak transferi yapılmayan transferleri içermektedir.
Bu kalemin sektörlere göre dağılımı;
- Genel Hükümet (hibe, vb.)
- Diğer Sektörler (isçi havaleleri ve diğer transferler)
seklinde yapılmaktadır.
6
2. Sermaye ve Finans Hesapları
Bu kalem Sermaye Hesapları ve Finans Hesapları olarak iki gruba
ayrılmaktadır.
a) Sermaye Hesabı:
Bu hesap,
i) Sermaye transferleri (borcun bağıslanması, göçmen transferleri gibi)
ii) Üretilmeyen, finansal olmayan varlıklar (kara parçası gibi üretilmeyen
varlıkların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi maddi olmayan varlıklar)
olarak sınıflandırılmaktadır.
b) Finans Hesapları:
Ödemeler dengesinin diğer önemli bir bölümü de sermaye (finansman)
hareketleridir. Özel ve kamu kurulusları tarafından yapılan kısa ve uzun vadeli
uluslararası sermaye akımları bu hesapta incelenmektedir.
Uluslararası ekonomik islemlerin bir bölümünü sermaye ithal ve ihracı
olusturur. Sermaye hareketleri temel olarak, bir ülkenin dıs mali varlıkları ve
yükümlülüklerindeki değismeler ve bu değismelerin karsılıklı kayıtlarını içermektedir .
Finans Hesapları sermaye sekline göre;
i) Doğrudan yatırımlar
ii) Portföy yatırımları
iii) Finansal Türevler
iv) Diğer yatırımlar
v) Rezerv varlıklar
olarak ayrılmaktadır.
7
Bunlardan “Rezerv Varlıklar” hariç diğer kalemler, Varlık ve Yükümlülük
ayrımında,
“Doğrudan Yatırımlar” yatırımın yönüne göre;
“Portföy Yatırımları” sektör ve enstrümana göre;
“Finansal Türevler” sektörlere göre;
“Diğer Yatırımlar” ise enstrüman, sektör ve vadeye göre;
alt gruplara ayrılmaktadır.
Sektörler,
- Parasal otorite (Merkez Bankası)
- Merkezi Hükümet (Hükümet ve ona bağlı teskilatlar, mahalli idareler vb.)
- Bankalar (Kamu ve özel bankalar)
- Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluslar)
Vadeler ise,
- Vadesi 1 yıla kadar olanlar kısa vade
- Vadesi 1 yıldan uzun olanlar ise uzun vade
olarak belirlenmektedir.
i) Doğrudan yatırımlar
Doğrudan yatırım, yatırımcının yerlesiği olduğu ekonomi dısındaki bir
ekonomide yaptığı uzun vadeli yatırımı gösterir. Burada yatırımcının kurulusun
sermayesinde % 10’dan (dahil) fazla paya sahip olması veya yönetiminde söz sahibi
olması esastır.
Doğrudan yatırım kalemi, yabancı sermaye yatırımının yapıldığı ülke ve
yabancı sermayeyi getiren ülke ayrımında, Sermaye, Kârın Sermayeye Katılımı,
Diğer Sermaye olarak sınıflandırılmaktadır.
8
- Sermaye: Doğrudan yatırımcının ana merkezinin bulunduğu ekonomi
dısındaki ekonomilerde yeni bir sirket kurulması, mevcut sirketlere istirak edilmesi için
getirdiği sermayeyi,
- Kârın Sermayeye Katılımı: Doğrudan yatırımlardan elde edilen kârların
dağıtılmaksızın sermayeye ilave edilmesini,
- Diğer Sermaye: Ana sirket ile yatırım yapılan sirket arasındaki
borçlanmadan doğan yatırımları
ifade etmektedir.
ii) Portföy yatırımları
Kısaca menkul değerlere yapılan yatırımlar olarak tanımlanan portföy
yatırımları, genellikle devlet ya da özel kurulusların bono ve tahvilleri ile hisse senedi
ve diğer para piyasası araçlarını içermektedir.
Doğrudan yatırım ile portföy yatırımları arasında bazı önemli farklılıklar
vardır. En önemli fark, yabancı ülkede yapılan yatırımın yönetimi ve denetimi
konusudur. Doğrudan yatırım durumunda, sirket yönetimi ve denetiminde etkili
olunmaktadır. Oysa, portföy yatırımlarında yerlesik sirket üzerinde yönetim hakkı
veya denetim söz konusu değildir; bu yolla yerlesik sirket uluslararası piyasalardan
kaynak sağlamıs olur. Đkinci önemli fark, doğrudan yatırımlarda yatırımcının yatırım
sermayesinin yanı sıra üretim teknolojisi ve isletmecilik bilgisini de beraberinde
getirebilmesi, portföy yatırımlarında ise yabancı yatırımcının sermayeden baska bir
katkıda bulunmamasıdır.
Portföy yatırımları kalemi varlık ve yükümlülük ana baslıkları altında;
- Hisse Senetleri
- Borç Senetleri
ayrımında ve sektörel dağılımı da içerecek sekilde sınıflandırılmaktadır.
9
iii) Finansal Türevler
Finansal türevler, bir dayanak varlığın değerine bağlı ancak bu dayanak
varlıktan bağımsız olarak alım-satımı yapılan finansal araçlardır. Türev islemler, ileri
bir tarihte yapılacak alım-satımın sartlarını bugünden belirleyen ve tarafları hukuki
olarak bağlayan sözlesmeler ile gerçeklestirilir. Bu sözlesmeler ödemeler dengesi
metodolojisine göre vadeli ve opsiyon tipi sözlesmeler olmak üzere iki temel grupta
toplanır.
iv) Diğer Yatırımlar
Doğrudan yatırım, portföy yatırımları, finansal türevler ve rezerv dısında
kalan diğer tüm sermaye hareketleri bu bölümde yer almaktadır.
Portföy yatırımlarında olduğu gibi, varlık ve yükümlülük ayrımında, türlerine
ve sektörüne göre alt ayrımlar bulunmaktadır.
- Ticari krediler (vadeli mal alım veya satımı seklindeki krediler)
- Krediler (Nakit krediler)
- Döviz mevcutları ve mevduat hesapları
- Diğer varlık ve yükümlülükler
v) Rezerv varlıklar
Rezerv varlıklar,
-Parasal Altın
-Özel Çekme Hakkı (SDR)
-Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu
-Döviz Rezervleri
-Diğer Alacak Hakları
baslıklarında sınıflandırılmaktadır .
10
Parasal Altın Rezervleri: Ülkenin parasal yetkilisinin elinde tuttuğu parasal
altın rezervleridir.
Özel Çekme Hakları (SDR): IMF tarafından yaratılan ve üye ülkelerin
kotaları çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla tahsis edilen bir
uluslararası rezerv seklidir.
IMF Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Üye ülkelerin IMF'deki rezerv
pozisyonları, üye ülkelerin kredi dilimlerinden satın alıslarının toplamı olup, üye
ülkeye her an ödenebilen tutarlardır. IMF’den satın alınan tutarlar, döviz rezervlerinde
artıs, rezerv pozisyonunda azalısı göstermektedir.
Döviz Rezervleri: Döviz rezervleri, parasal otoritenin elinde tuttuğu
ödemelerde hemen kullanılabilecek yabancı paralar, menkul kıymetler ile yurtdısında
geçerli çek, poliçe, senet ve benzeri ödeme araçlarından olusmaktadır.
Diğer Alacak Hakları: Rezerv varlıklar içerisinde yukarıda sınıflananlar
dısında kalan diğer rezerv varlıklarıdır. Örneğin, bankaların elinde tuttuğu rezerv
varlıkların parasal yetkilinin kontrolüne girmesi durumunda bu baslıkta kaydedilir.
3. Net Hata ve Noksan
Ödemeler dengesinin her islemin iki ayrı isaretle (alacak ve borç kaydı)
kaydedildiği bir muhasebe sistemi olması nedeniyle, ödemeler dengesi konusu her
islem, mahiyeti itibariyle ilgili kaleme kaydedilirken, karsı kaydının da bir baska
kalemde yer alması, baska bir deyisle, her islemin esit değerde alacak ve borç
kayıtlarıyla kaydedilmesi, böylece “Cari Đslemler Hesabı”nın her zaman “Sermaye ve
Finans Hesapları” kalemine mutlak değer olarak esit olması gerekmektedir.
Ancak, uygulamada; bu teorik sonuca ulasmak her zaman mümkün
olmamaktadır. Verilerin değisik kaynaklardan elde edilmesi, değerleme, ölçme ve
kayıt zamanı farklılıkları yaratmakta; sonuç itibariyle olusan farklar Net Hata ve
Noksan (NHN) kalemine “kalıntı” seklinde yansımaktadır.
Örneğin dıs ticarete iliskin mal hareketlerinin gümrük kayıtlarından elde
edilmesine karsın ödemelerin banka kayıtlarından alınması, islemlerin karsılıklı
kayıtlarının aynı değerle kaydedilmesini zorlastırmaktadır. Gümrük kayıtlarında fatura
11
değerine göre 100 birim olarak görülen ihracat mal bedelinin, ihracatçının yurtiçinde
yerlesik bankadaki hesabına 70 birim olarak gelmesi, kalan 30 birim tutarındaki
kısmının ise yurtdısındaki bir banka nezdindeki hesabında kalması halinde, bankalar
sisteminden alınan veriler içerisinde görülmeyen 30 birimlik tutar NHN kalemine
yansımaktadır. Bu sekilde olusan NHN ancak 30 birimlik tutarın da yurda getirilmesi
halinde daha sonraki bir dönemde giderilmektedir.
NHN kaleminin varlığına neden olabilecek bir diğer örnek turizm gelir ve
giderlerinin hesaplanabilmesi için yürütülen anket çalısmaları olabilmektedir. Anket
sonucundan hesaplanan 100 birimlik turizm gelir veya gideri, banka varlıklarında 100
birimlik artıs veya azalıs olarak yansımamıssa aradaki fark NHN kaleminde
görülecektir.
Sonuç olarak denge; alacak veya borç kayıtlarının birbirine esit olmaması
sonucunda ortaya çıkan farkın “Net Hata ve Noksan - NHN” kalemine yansıması ile
gerçeklesmektedir. Diğer bir ifadeyle, NHN kalemi ayrıca hesaplanan bir kalem
olmayıp, (+) ve (-) kayıtların arasındaki farktan olusan bir kalıntıdır.
12
IV- TÜRKĐYE’DEKĐ UYGULAMA VE VERĐ KAYNAKLARI
Türkiye’nin ödemeler dengesi istatistikleri, IMF’nin tüm üye ülkeleri için
tavsiye niteliğinde öngördüğü ve önceki bölümde özetlenen uluslararası standart ve
ilkelere dayanmaktadır. 1975 yılına kadar Maliye Bakanlığı tarafından derlenen
Türkiye’nin ödemeler dengesi istatistiklerini 1975 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası derlemeye baslamıstır. 1975-1983 yılları için ana kalemler itibariyle
mevcut olan istatistikler, 1984 yılı verilerinden itibaren ekte yer alan Ayrıntılı Sunum’a
göre aylık olarak Bankamız, Đstatistik Genel Müdürlüğü, Ödemeler Dengesi
Müdürlüğü’nce yayınlanmaktadır.
Ödemeler dengesi gelismelerine iliskin istatistikler, Bankamızın
“http://www.tcmb.gov.tr” tanımlı internet adresinde, “Yayınlar/Süreli
Yayınlar/Ödemeler Dengesi Đstatistikleri ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu”
baslıkları altındaki ayrıntılı tablolarda ve yine aynı adreste bulunan Elektronik Veri
Dağıtım Sistemi içerisinde “Veriler/EVDS” baslıkları altında zaman serileri olarak yer
almaktadır. Đstatistikler, IMF’nin “Özel Veri Yayınlama Standartları” kapsamında
belirlenen takvime göre kamuoyuna aylık olarak duyurulmaktadır. “Yayınlar/Süreli
Yayınlar/Ödemeler Dengesi Đstatistikleri ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu”
baslıkları altında mevcut olan “Yayınlama Takvimleri” Türkiye Đstatistik Kurumu
(TÜĐK)’in “http://www.tuik.gov.tr/TURCAT/SDDS/sdds-tr.htm” adresinde de
bulunmaktadır.
“Ödemeler Dengesi Đstatistikleri Tanım ve Đlkeleri ile Türkiye Uygulaması”
Raporuna ise Bankamız internet sitesindeki “Yayınlar/Süreli Yayınlar/Ödemeler
Dengesi Đstatistikleri ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu” veya “Đslevsel Bilgiler”
baslıklarından erisilebilir.
Ödemeler dengesi istatistiklerinin baslıca kaynaklarını;
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Türkiye’de yerlesik
bankaların dövizli islem raporları,
Türkiye Đstatistik Kurumu (TÜĐK) tarafından yayınlanan dıs ticaret
istatistikleri,
13
TÜĐK’ten sağlanan mal ticaretine iliskin navlun ve sigorta gelir ve
giderleri,
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, TÜĐK, Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası tarafından yürütülen anketler,
Kuruluslardan doğrudan sağlanan veriler,
Yurtdısında yerlesik kisilerin portföy yatırımlarına iliskin olarak
saklama hizmeti veren bankalardan sağlanan stok veriler,
Doğrudan yatırım anketleri,
Yazılı ve görsel basın,
olusturmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Türkiye’de yerlesik bankaların dövizli
islem kayıtları, islem mahiyetlerine göre belirlenen yaklasık 600 istatistik kod esas
alınarak aylık olarak elektronik ortamda raporlanmaktadır. Bu kaynak, çoğunlukla
Finans Hesaplarının derlenmesinde kullanılmaktadır.
Cari Đslemler Hesabı’nda yeralan önemli kalemlerin veri kaynağı TÜĐK’tir.
TÜĐK tarafından derlenen ihracat ve ithalat verileri dıs ticaret rakamlarını
olusturmakta, ayrıca, ihracat ve ithalatın ödeme sekillerinden ticari kredilerin
belirlenmesinde yararlanılmaktadır. Mal ticaretine iliskin navlun ve sigorta bedelleri
yine TÜĐK tarafından aylık olarak gerçeklestirilen çalısmadan sağlanmaktadır. Bavul
ticareti ile turizm gelir ve giderleri TÜĐK tarafından yürütülen anketlerden elde
edilmektedir.
Ülkemizde yayınlanan ödemeler dengesi istatistikleri ayrıntılı sunum
kalemleri ile bu kalemlerin derlenme yöntemleri asağıda açıklanmaktadır. Görüleceği
üzere, Ayrıntılı Sunum’da, standart kalemlerde bulunmayan bazı kalemlere (Bavul
Ticareti gibi) yer verilmistir. Bu farklılasma, islemin tasıdığı önem veya ülkeye özgü
olması açısından ortaya çıkmaktadır. Bu tür gösterimler diğer ülke istatistiklerinde de
olabilmektedir. Örneğin, petrol ihracatçısı ülkelerin bu kaleme iliskin ayrıntıyı da
istatistiklerinde açıklamaları gibi.
14
1. Cari Đslemler Hesabı:
a) Dıs Ticaret Dengesi:
Dıs Ticaret Dengesi yurt içinde yerlesik kisiler ile yurtdısında yerlesik kisiler
arasında gerçeklestirilen, gümrüklerden geçen mal ihracat ve ithalatını içermektedir.
Dıs ticaret verileri için TÜĐK tarafından yayımlanan “Özel Ticaret” sistemine göre
saptanan dıs ticaret istatistikleri, uyarlama kalemi aracılığıyla, TÜĐK’ten ayrıca temin
edilen serbest bölge verileriyle “Genel Ticaret” sistemine dönüstürülmektedir. Malların
gümrükten geçisleri sırasında kayıt altına alınması, kayıt zamanı açısından ödemeler
dengesi istatistiklerinin mülkiyet değisimi ilkesiyle de uyumlu olmaktadır.
TÜĐK tarafından ihracat verileri f.o.b. (sigorta ve navlun hariç mal bedeli),
ithalat verileri ise c.i.f (sigorta ve navlun dahil mal bedeli) bazda parasal olmayan altın
ticaretini de içermek üzere yayımlanmaktadır. Đhracat ve ithalat rakamlarının içindeki
altın verileri ve ihracat rakamlarının içindeki limanlarda sağlanan yakıt ve kumanya
verileri, “Uyarlama: Diğer Mallar” kalemlerinde; c.i.f. olarak değerlendirilen ithalat
rakamlarının içindeki navlun ve sigorta ise “Uyarlama: Navlun ve Sigorta” kaleminde
gösterilerek düsülmektedir. Böylece altın verileri ile limanlarda sağlanan mallar
verileri ayrı bir yerde gösterilmek üzere sırasıyla “Parasal Olmayan Altın” ve
“Limanlarda Sağlanan Mallar” kalemlerine aktarılmakta; c.i.f. değerde yayınlanan
ithalat verileri ise f.o.b. değere dönüstürülerek sadece mal bedelini yansıtmaktadır.
Ayrıca, geçici ithalat kapsamında “Finansal Kiralama” yoluyla yapılan ithalat bedelleri,
Cari Đslemler Hesabı altında “Genel Mal Ticareti / Đthalat f.o.b. / Uyarlama: Diğer
Mallar” kalemine, karsılık kalemi de Finansal Hesaplar altında “Diğer Yatırımlar /
Yükümlülükler / Krediler / Diğer Sektör” kalemine kredi kullanımı olarak ilave
edilmektedir.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra kurulan ülkelerden ve son yıllarda
Doğu Avrupa ülkelerinden gelen yabancı ziyaretçilerin yurtdısında satmak üzere
ülkemizden satın aldıkları ve yolcu beraberi olarak tanımlanan mallar dıs ticaret
istatistikleri içerisinde yer almamaktadır. Türkiye için önemli bir döviz kaynağı haline
gelen ve “Bavul Ticareti” olarak adlandırılan bu ihracatın değeri, TÜĐK tarafından
bavul ticaretini yapan kisilerin çıkıs yaptığı kara, hava ve deniz gümrük kapılarında,
üçer aylık dönemlerde gerçeklestirilen “Bavul Ticareti Anketi” yoluyla saptanmaktadır.
15
b) Hizmetler Dengesi:
i) Tasımacılık:
Tasımacılık, mal ticaretine iliskin tasımacılık verilerini içeren “Navlun” kalemi
ile uluslararası yolcu ve bagaj tasımacılık islemlerini içeren “Diğer Tasımacılık”
kaleminden olusmaktadır.
Navlun hizmeti bir ekonomide yerlesik kisiler tarafından verildiği gibi
yurtdısında yerlesik kisiler tarafından da sağlanabilmektedir. Ancak ödemeler dengesi
istatistiklerinde yeralan navlun hizmetlerinde, ihracat malları için yurtiçinde yerlesik
kisilerce gerçeklestirilen tasıma bedelleri gelir olarak; ithalat mallarında ise
yurtdısında yerlesik kisilerce gerçeklestirilen tasıma bedelleri gider olarak kaydedilir.
Söz konusu veriler, TÜĐK tarafından aylık olarak yapılan çalısmayla gümrük
beyanname formlarıyla birlikte düzenlenen faturalardan elde edilen bilgiler
çerçevesinde hesaplanmaktadır.
Diğer tasımacılık kalemi ise tasımacılık sirketlerinden sağlanan bilgilerden
elde edilmektedir.
ii) Turizm:
Turizm gelirleri, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, TÜĐK ve Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası’nın ortak çalısması kapsamında, TÜĐK tarafından yürütülen “Çıkıs
Yapan Ziyaretçiler Anketi”nden elde edilmektedir. Anket çalısmasında ülkemizi
ziyaret ederek yurtdısına çıkıs yapan yabancılar ile ödemeler dengesi metodolojisi
çerçevesinde yurtdısında yerlesik sayılan vatandaslarımızın ülkemizde yaptıkları
turizm harcamalarının saptanması amaçlanmaktadır.
Anketler, çıkıs yollarına göre hudut kapılarında milliyet bazında üçer aylık
dönemleri kapsayacak sekilde yılda dört dönem olmak üzere yapılmaktadır.
Anket sonucunda yabancı ziyaretçiler için milliyet bazında, geceleme
yapanlar ile günübirlikçiler ayrımlarına göre ve turla gelenlerin tura ödedikleri
bedellerin Türkiye’de kalan kısımları da değerlendirilerek elde edilen ortalama
16
harcamalar; ilgili döneme ait Emniyet Genel Müdürlüğü kayıtlarından sağlanan kisi
sayılarıyla genisletilmektedir.
Aynı sekilde, yurtdısında yerlesik vatandaslarımızın anketten elde edilen
ortalama harcamaları, kisi sayısının saptanması için gerçeklestirilen anket sonuçları
ile genisletilmektedir.
Turizm giderleri ise yine TÜĐK tarafından yürütülmekte olan “Vatandas Giris
Anketi” sonuçlarından elde edilmektedir. Üçer aylık dönemler itibariyle yapılan anket
çalısmasında, yurtdısı ülkeleri ziyaret edip ülkemize giris yapan yurtiçinde yerlesik
kisilerin yurtdısında yaptıkları harcamaların saptanması amaçlanmaktadır.
iii) Đnsaat Hizmetleri:
Yurtiçinde yerlesik insaat sirketlerinin yurtdısında gerçeklestirdikleri insaat
hizmetlerine iliskin gelirler banka raporlarından elde edilmektedir.
iv) Sigorta Hizmetleri:
Navlun sigortası dısında yurtdısında yerlesik kisilerle gerçeklestirilen diğer
sigorta ve reasürans islemlerine iliskin veriler, Türkiye’de yerlesik sigorta ve
reasürans sirketlerinden doğrudan elde edilmektedir. Navlun sigortası ise - yine
navlun hesaplamasında olduğu gibi - TÜĐK tarafından aylık olarak yapılan çalısmayla
gümrük beyanname formlarıyla birlikte düzenlenen faturalardan elde edilen bilgiler
çerçevesinde hesaplanmaktadır
v) Finansal Hizmetler:
Finansal hizmetler yerlesikler ile yerlesik olmayanlar arasında
gerçeklestirilen, sigortacılık kurulusları ve emeklilik fonları hariç finansal aracılık ve
yardımcı hizmetleri kapsamaktadır. Yurtiçinde yerlesik bankaların finansal hizmet
islemler nedeniyle yurtdısında yerlesik kisilerden aldığı veya ödediği komisyon ve
benzeri gelir ve giderler bu kalemde yeralmaktadır. Veriler banka raporlarından elde
edilmektedir.
17
vi) Diğer Ticari Hizmetler:
Yurtdısında yerlesik kisilerle gerçeklestirilen mal ticareti nedeniyle sağlanan
veya ödenen komisyon ve benzeri gelir ve giderler bu kaleme kaydedilmektedir.
Veriler banka raporlarından elde edilmektedir. Ek olarak, “Hukuk Hizmetleri” gelir
kalemi yurtdısı yerlesiklere hukuk hizmeti veren firmalardan elde edilmektedir.
vii) Resmi Hizmetler:
Diplomatik, hükümet dıs teskilat hizmet gelir ve giderleri bu kalemde
yeralmaktadır. Elçilikler ve Konsolosluklar’a iliskin veriler idari kayıtlardan, diğer
veriler ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarından elde
edilmektedir.
viii) Diğer Hizmetler:
Yukarıda sayılanlar dısındaki hizmet gelir ve giderleri bu kaleme
kaydedilmektedir. Bunlar arasında posta ve kurye, telekomünikasyon, haber ajansı
hizmetleri, telif hakkı ve lisans ücretleri, imtiyaz haklarına iliskin hizmetler
yeralmaktadır. Telekomünikasyon ve haber ajansları hizmetleri verileri ilgili
sirketlerden, diğer veriler ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka
raporlarından elde edilmektedir.
c) Gelir Dengesi:
i) Ücret Ödemeleri:
Bu kalemde, Türkiye’de çalısmakta olan yabancıların elde ettikleri ücretler
kaydedilmektedir. Ücret ödemeleri verisi, T.C. Çalısma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
tarafından çalısma izni verilen yabancı sayısı esas alınarak hesaplanmaktadır.
ii) Yatırım Geliri:
Doğrudan Yatırımlar:
Bu kaleme yurtdısında yapılan doğrudan yatırımlardan elde edilen karlar
“Gelir” olarak, yurtiçinde yapılan doğrudan yatırımlar nedeniyle yurtdısına yapılan kar
18
transferleri “Gider” olarak kaydedilmektedir. “Gider” kaleminde dağıtılan karların
yanısıra karın sermayeye katılımı da yeralmaktadır. Dağıtılan karlar banka
raporlarından; sermayeye katılan dağıtılmayan karlar ise yıllık olarak yapılan
“Doğrudan Yatırım Anketi”nden elde edilmektedir.
Portföy Yatırımları:
Portföy yatırım geliri, doğrudan yatırım amacı dısında gerçeklestirilen hisse
ile tahvil ve bono seklindeki borç senetleri yatırımlarının gelirlerinden olusmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve bankaların sahip oldukları menkul kıymetlerin
kar ve zararları, kisilerin yurtdısında ihraç edilmis menkul kıymet varlıklarına iliskin
gelirleri ile Hazine Müstesarlığı ve bankaların yurtdısında ihraç ettikleri menkul
kıymetlere iliskin giderler bu kaleme kaydedilmektedir. Bu veriler, Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası ve banka raporlarından elde edilmektedir.
Diğer Yatırımlar:
Mevduat, kredi ve ticari kredilere ait faiz gelir ve giderleridir. Veri kaynağı,
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve bankaların ayrıntılı raporlarıdır.
d) Cari Transferler:
“Cari Transferler”, “Genel Hükümet” ve “Diğer Sektörler” kalemlerinden
olusmaktadır.
i) Genel Hükümet
Bu kalemde, ülkelerarası hibeler, yabancı ve Türk elçilik ve
konsolosluklarının yaptıkları islemler nedeniyle sağladıkları gelirler, yurtdısında
yerlesik vatandaslarımızın bedelli askerlik için ödediği tutarlar izlenmektedir. Bu
veriler, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarından elde
edilmektedir.
19
ii) Diğer Sektörler
Đsçi Gelirleri:
Yurtdısında yerlesik vatandaslarımız tarafından Türkiye’deki bankalar
aracılığıyla yakınlarına havale olarak gönderilen Türk lirası karsılığı alısı yapılan
tutarlardan olusmaktadır. Bankalar nezdindeki hesaplarına gönderdikleri tutarlar ise
“Finans Hesapları” altında “Mevduatlar” kalemine kaydedilmektedir. Bu veriler banka
raporlarından elde edilmektedir.
Diğer Transferler:
Sigorta hizmetlerine kaydedilen sigorta islemlerinden elde edilen prim ve
tazminatlar ile ödenen prim ve tazminatların netlestirilmesinden olusan veriler bu
kaleme kaydedilmektedir.
2) Sermaye ve Finans Hesapları:
a) Sermaye Hesabı / Göçmen Transferleri:
Bir baska ülkeden ülkemize göç eden kisilerin yurtdısındaki varlıklarının
ülkemize aktarımına iliskin tutarları içermekte olup veri kaynağı olarak resmi kayıtlar
kullanılmaktadır.
b) Finans Hesapları:
i) Doğrudan Yatırımlar:
Bir ekonomide yerlesik bir kurulusun bir baska ekonomide yerlesik bir sirkette
uzun vadeli ve kalıcı yatırım yapmak, yönetiminde söz sahibi olmak amacıyla, sirket
hisselerinin yüzde 10’unu asan miktarda yaptığı yatırımdır.
Yurtdısında Doğrudan Yatırımlar:
Yurtiçinde yerlesik kisilerin, yurtdısında yerlesik bir sirket kurmak, kurulmus
bir sirkete ortak olmak, sube açmak yoluyla doğrudan yatırım amacıyla yaptıkları
yatırımlar ile bu yatırımların tasfiyesi ve yurtdısında gayrımenkul alımları bu kalemde
20
izlenmektedir. Bu veriler islem bazında, yatırımın yapıldığı ülke, sektör ve kurulus
bilgilerini de içerir sekilde banka raporlarından elde edilmektedir.
Yurtiçinde Doğrudan Yatırımlar:
Sermaye: Yurtdısında yerlesik kisilerin, Türkiye’de yerlesik bir sirket kurmak,
kurulmus bir sirkete ortak olmak, sube açmak yoluyla doğrudan yatırım amacıyla
Türkiye’ye getirdikleri sermaye tutarları ile karların sermayeye katılımı “Sermaye”
kalemini olusturmaktadır. Bu veriler; banka raporları, “Doğrudan Yatırım Anketi”,
Hazine Müstesarlığı kayıtlarından sağlanan nakdi ve ayni sermayeye iliskin aylık
veriler ile Đstanbul Menkul Kıymetler Borsası Günlük Bültenleri ve basına yansıyan
haberlerden derlenmektedir.
Diğer sermaye: Doğrudan yatırım yapan kurulusun yatırım yaptığı kurulusa
sağladığı kredilerin kullanımları ile geri ödemelerinden olusmaktadır. Veri kaynağı,
özel sektörün yurtdısından kullandığı kredilerin kredi bazında ayrıntısına iliskin banka
raporlarıdır.
Gayrimenkul: Yurtdısında yerlesik kisilerin Türkiye’de alım satımını
yaptıkları gayrımenkul bedellerini göstermektedir. Veri kaynağı, Tapu Kadastro Genel
Müdürlüğü’nün, alım satımı yapılan gayrımenkullerin ülke ayrımında sayılarına iliskin
kayıtları ile TÜĐK tarafından gerçeklestirilen “Ziyaretçiler Gelir Anketi” çerçevesinde
hesaplanan birim fiyatlardır.
ii) Portföy Yatırımları:
Portföy yatırımları bilesenleri, yabancı sermaye yatırımları ve rezerv varlıklar
kapsamı dısındaki hisse senetleri ve borç senetleridir.
Varlıklar: Bu kalem yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında alım satımını
yaptıkları menkul kıymetleri kapsamaktadır. Verilere alım vaadiyle satım islemleri ile
yurtiçinde yerlesik kisilerin (örneğin Hazine Müstesarlığı) yurtdısı piyasalarda ihraç
ettiği menkul kıymetlerden alım ve satımları da dahildir. Sektörel ayrımı da yapılan bu
verinin kaynağı banka raporlarıdır.
Yükümlülükler: Yurtdısında yerlesik kisilerin yurtiçi borsalarda alım satımını
yaptıkları hisse ve Devlet Đç Borçlanma Senetleri (DĐBS), yurtiçinde yerlesik kisilerin
21
yurtdısı piyasalarda tahvil ihracı yoluyla sağladığı borçlanma (örneğin Hazine
Müstesarlığının ihraç ettiği Eurobond’lar) bu kalemde izlenmektedir. Tahvil
ihraçlarının veri kaynağı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarıdır.
Hisse senetleri ve DĐBS verileri saklama hizmeti veren bankaların raporlarından,
menkul kıymet bazında, stok değer değisimlerinin kur ve fiyat değisimlerinden
arındırılması yoluyla hesaplanmaktadır.
iii) Diğer Yatırımlar:
Diğer yatırımlar; doğrudan yatırım, portföy yatırımları ya da rezerv varlık
dısında kalan tüm finansal islemleri içermektedir.
Varlıklar: Yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında yerlesik kisilere açtığı ticari
ve nakit krediler, bankaların yurtdısı muhabirleri nezdindeki döviz varlıkları bu
kalemde izlenmektedir.
Ticari Krediler; yurtiçinde yerlesik ihracatçıların yurtdısında
yerlesik ithalatçılara yaptıkları vadeli mal satısları (Verilen Kredi) ile bu satısların
vadelerinde tahsil edilen bedellerinden olusmaktadır. Verilen krediler için veri
kaynağı; TÜĐK tarafından derlenen ihracatın vadeli ödeme sekilleridir. Ödemeler;
ödeme vadelerine iliskin olarak ihracatçı firmalarla gerçeklestirilen anket sonuçlarına
göre belirlenen vadelerde, hareketli ortalamalar yoluyla hesaplanmaktadır.
Krediler; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ile bankaların
yurtdısına açtıkları krediler ile bankaların muhabir iliskileri olmayan bankalara
yaptıkları plasmanlardan olusmaktadır. Veri kaynağı Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası ve banka raporlarıdır.
Bankaların Döviz Varlıkları; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
haricindeki bankaların yurtdısı muhabirleri nezdindeki döviz hesaplarındaki
değisimlerini göstermektedir. Döviz hesaplarındaki değisim, gerek yurtdısında
yerlesik gerek yurtiçinde yerlesik kisilerle döviz üzerinden gerçeklestirilen islemlerin
tümünü yansıtmaktadır. Veri kaynağı banka raporlarıdır.
Diğer Varlıklar; yabancı para üzerinden nakit alısverisin yoğun
olarak yapıldığı bavul ticareti nedeniyle, yurtiçinde yerlesik kisilerin kasalarında
22
bulundurdukları bankacılık sistemi kayıtlarına girmeyen tutarlardır. 2004 yılından
itibaren sıfır kabul edilen bu verinin geçmis yıllar için kaynağı bavul ticareti nedeniyle
yapılan arastırmalardır.
Yükümlülükler: Yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında yerlesik kisilerden
sağladıkları ticari ve nakit krediler ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve
bankalar nezdinde yurtdısı yerlesik kisiler adına açılan döviz hesapları bu kalemde
izlenmektedir.
Ticari Krediler; yurtdısında yerlesik ihracatçıların yurtiçinde
yerlesik ithalatçılara yaptıkları mal satısları (kullanılan kredi) ile bu satısların
vadelerinde yapılan ödemelerini (kredi ödemesini) içermektedir. Veri kaynağı,
kullanımlar için; TÜĐK tarafından derlenen mal mukabili ödeme sekline göre ithalat
tutarı ile bankalar raporlarından elde edilen diğer vadeli ödeme sekillerine göre
ithalattır. Ödemeler, ithalatçı firmalar nezdinde ödeme vadelerine iliskin olarak
gerçeklestirilen anket sonuçlarına göre belirlenen vadelerde, hareketli ortalamalar
yoluyla hesaplanmaktadır.
Krediler; yurtiçinde yerlesik kisilerin yurtdısında yerlesik kisilerden
sağladığı nakit kredilerin (Uluslararası Para Fonu tarafından sağlananlar dahil) borçlu
sektörlere ve vadelerine göre dağılımını göstermektedir. Veri kaynağı Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarıdır.
Ayrıca, yurtdısından sağlanan kısa vadeli krediler ile özel sektör
tarafından sağlanan uzun vadeli ticari ve nakit krediler, banka raporlarından islem
bazında ayrıntılı olarak takip edilmekte ve dıs borç istatistiklerine stok veri
üretilmektedir.
Mevduatlar; yurtdısında yerlesik kisilerin Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası ve bankalar nezdindeki mevduatları bu kalemde yeralmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdindeki mevduatlar, yurtdısında yerlesik
vatandaslarımıza ait Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları ile Süper Döviz
Hesaplarının değisimlerinden olusmakta, bankalardaki mevduatlar ise, yurtdısında
yerlesik kisi ve kuruluslar ile bankaların mevduatlarına iliskin değisimi yansıtmaktadır.
Veri kaynakları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve banka raporlarıdır.
23
Geçici ithalat kapsamında yapılan ve dıs ticaret istatistiklerinde yer almayan
“Finansal Kiralama” yoluyla yapılan ithalat bedelleri, Cari Đslemler Hesabı altında
“Genel Mal Ticareti / Đthalat f.o.b. / Uyarlama: Diğer Mallar” kalemine, karsılık kalemi
de Finansal Hesaplar altında “Diğer Yatırımlar / Yükümlülükler / Krediler / Diğer
Sektör” kalemine kredi kullanımı olarak ilave edilmektedir.
iv) Rezerv Varlıklar:
Uluslararası Para Fonu Nezdindeki Varlıklar: IMF nezdindeki
rezerv varlıklardaki değisimi yansıtmakta olup en son yapılan kota değisimi 1999
yılında gerçeklesmistir. Veri kaynağı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
raporlarıdır.
Resmi Rezervler: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yurtdısı
muhabir mevcutlarındaki değisim ile portföy yönetimi amacıyla alım satımını yaptığı
menkul kıymetlerden olusmaktadır. Rezervlerdeki değisim, gerek yurtdısında yerlesik
kisilerle gerek yurtiçinde yerlesik kisilerle döviz üzerinden gerçeklestirilen islemlerin
tümünü yansıtmaktadır. Veri kaynağı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
raporlarıdır.
24
EK :
ÖDEMELER DENGESĐ TÜRKĐYE UYGULAMASINA GÖRE AYRINTILI
SUNUM KALEMLERĐ
I. CARĐ ĐSLEMLER HESABI
A. DIS TĐCARET DENGESĐ
1. Genel Mal Ticareti
1.1. Đhracat f.o.b.
1.1.1. Đhracat f.o.b.
1.1.2. Bavul Ticareti
1.1.3. Uyarlama: Diğer Mallar
1.2. Đthalat f.o.b.
1.2.1. Đthalat c.i.f.
1.2.2. Uyarlama: Navlun ve Sigorta
1.2.3. Uyarlama: Diğer Mallar
2. Parasal Olmayan Altın
3. Limanlarda Sağlanan Mallar
B. HĐZMETLER DENGESĐ
1. Tasımacılık
1.1. Navlun
1.2. Diğer Tasımacılık
2. Turizm
3. Đnsaat Hizmetleri
4. Sigorta Hizmetleri
5. Finansal Hizmetler
6. Diğer Ticari Hizmetler
7. Resmi Hizmetler
8. Diğer Hizmetler
C. GELĐR DENGESĐ
1. Ücret Ödemeleri
2. Yatırım Geliri
2.1. Doğrudan Yatırımlar
2.2. Portföy Yatırımları
2.3. Diğer Yatrımlar
25
2.3.1. Faiz Geliri
2.3.2. Faiz Gideri
2.3.2.1. Uzun Vade
2.3.2.1.1. Merkez Bankası
2.3.2.1.2. Genel Hükümet
2.3.2.1.3. Bankalar
2.3.2.1.4. Diğer Sektörler
2.3.2.2. Kısa Vade
D. CARĐ TRANSFERLER
1. Genel Hükümet
2. Diğer Sektörler
2.1. Đsçi Gelirleri
2.2. Diğer Transferler
II. SERMAYE VE FĐNANS HESAPLARI
A. SERMAYE HESABI
1. Göçmen Transferleri
B. FĐNANS HESAPLARI
1. Doğrudan Yatırımlar
1.1. Yurtdısında
1.2. Yurtiçinde
1.2.1. Sermaye
1.2.2. Diğer Sermaye (Net)
1.2.3. Gayrimenkul (Net)
2. Portföy Yatırımları
2.1. Varlıklar
2.1.1. Genel Hükümet
2.1.2. Bankalar
2.1.3. Diğer Sektörler
2.2. Yükümlülükler
2.2.1. Hisse Senetleri
2.2.2. Borç Senetleri
2.2.2.1. Merkez Bankası
26
2.2.2.2. Genel Hükümet
2.2.2.2.1. Yurtiçi
2.2.2.2.2. Yurtdısı
2.2.2.2.2.1. Borçlanma
2.2.2.2.2.2. Geri Ödeme
2.2.2.3. Bankalar
3. Diğer Yatırımlar
3.1. Varlıklar
3.1.1. Ticari Krediler
3.1.1.1. Verilen Krediler
3.1.1.2. Geri Ödeme
3.1.2. Krediler
3.1.2.1. Merkez Bankası
3.1.2.2. Bankalar
3.1.3. Bankaların Döviz Varlıkları
3.1.4. Diğer Varlıklar
3.1.4.1. Merkez Bankası
3.1.4.2. Diğer Sektörler
3.2. Yükümlülükler
3.2.1. Ticari Krediler
3.2.1.1. Uzun Vade
3.2.1.1.1. Kullanım
3.2.1.1.2. Geri Ödeme
3.2.1.2. Kısa Vade
3.2.1.2.1. Kullanım
3.2.1.2.2. Geri Ödeme
3.2.2. Krediler
3.2.2.1. Merkez Bankası
3.2.2.1.1. Uluslararası Para Fonu Kredileri
3.2.2.1.1.1. Kullanım
3.2.2.1.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.1.2. Uzun Vade
3.2.2.1.2.1. Kullanım
3.2.2.1.2.2. Geri Ödeme
3.2.2.1.3. Kısa Vade
27
3.2.2.2. Genel Hükümet
3.2.2.2.1. Uluslararası Para Fonu Kredileri
3.2.2.2.1.1. Kullanım
3.2.2.2.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.2.2. Uzun Vade
3.2.2.2.2.1. Kullanım
3.2.2.2.2.2. Geri Ödeme
3.2.2.2.3. Kısa Vade
3.2.2.3. Bankalar
3.2.2.3.1. Uzun Vade
3.2.2.3.1.1. Kullanım
3.2.2.3.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.3.2. Kısa Vade
3.2.2.4. Diğer Sektörler
3.2.2.4.1. Uzun Vade
3.2.2.4.1.1. Kullanım
3.2.2.4.1.2. Geri Ödeme
3.2.2.4.2. Kısa Vade
3.2.3. Mevduatlar
3.2.3.1. Merkez Bankası
3.2.3.1.1. Uzun Vade
3.2.3.1.2. Kısa Vade
3.2.3.2. Bankalar
3.2.3.2.1. Uzun Vade
3.2.3.2.2. Kısa Vade
3.2.4. Diğer Yükümlülükler
4. Rezerv Varlıklar
4.1. Uluslararası Para Fonu Nezdindeki Varlıklar
4.2. Resmi Rezervler
4.2.1. Döviz Varlıkları
4.2.2. Menkul Kıymetler
III. NET HATA VE NOKSAN